پزشکی نیاکان

بهداشت عمومي از ديدگاه پزشكي نياكان
دكتر حسين حاتمي، كبري حيدري
گروه طب سنتي و پزشكي نياكان دانشگاه علوم پزشكي ايران
مقدمه
چشم انداز فعلي طب و بهداشت جديد به درخت تنومند و كهنسالي
شباهت دارد كه با پويائي و شادابي هرچه تمامتر، لحظه به لحظه شاخه اي و
شاخساري و برگ و ميوه جديدي برآن مي رويد و سلامت انسان ها را از بركت
وجود خود تامين و تضمين مي نمايد ولي به گواهي تاريخ، اين قامت برافراشته،
ريشه در عمق تاريخ و ت مدن تمامي انسان ها در سراسر گيتي دارد، هرچند
تمامي ملل و اقوام، سهم يكساني در آبياري و نگهداري و رشد و تكامل آن
ندارند و هرچند باغباني آنروزِ اين درخت، منجر به توليد ريشه ها، شاخه ها و
برگ هائي شده باشد كه امروزه يا مستقيما اثري از آثار آنها باقي نمانده و يا
دچار پوسيدگي و خشكيدگي شده باشد ولي عقل سليم، چنين حكم مي كند كه
ياد و خاطره و نقش حياتبخش آنها را نيز فراموش ننموده خاطره عاملان آن
رشد و شكوفائي را نيز زنده نگهداشته در اين زمان نيز سيره آنها را مورد مطالعه
قرار داده با بهره گيري از فنآوري هاي اين عصر از روش هاي موفق آنان اقتباس
و استفاده كنيم و بار ديگر مجد و عظمتي تاريخي وجهاني بيافرينيم و بنابراين
هدف اصلي از مطالعه تاريخ بهداشت ، اينست كه با شخصيت ها و اوضاع
بهداشتي گذشته، آشنا شده خود را براي پيشبرد اهداف بهداشتي در سطح
جهاني و كشوري و ثبت صحيح وقايع بهداشتي، مهيّا سازيم.

بهداشت عمومي از ديدگاه پزشكي نياكان
فهرست مطالب
مقدمه ١
بهداشت عمومي ٣
بهداشت عمومي در ايران قبل از اسلام ٤
بهداشت عمومي در ايران بعد از اسلام ٨
بهداشت عمومي از ديدگاه ابن سينا در جهان اسلام ١٢
تعريف طب، سلامت و بيماري، از ديدگاه ابن سينا ١٣
رشته هاي كاربردي طب ١٥
منظور اصلي از رعايت بهداشت ١٦
بهداشت محيط ازديدگاه ابن سينا ٢٠
١ آب ٢٠
٢ هوا ٢٢
٣ غذا ٢٣
٤ مسكن ٢٥
اهميت بهداشتي ورزش ٢٦
بهداشت مادر و كودك ٢٧
بهداشت سالمندان ٣٥
بهداشت فردي ٣٨
بهداشت مسافران ٤٠
منابع ٤٢
سيري در پزشكي نياكان
١
بهداشت عمومي از ديدگاه پزشكي نياكان
دكتر حسين حاتمي، كبري حيدري
گروه طب سنتي و پزشكي نياكان دانشگاه علوم پزشكي ايران
مقدمه
چشم انداز فعلي طب و بهداشت جديد به درخت تنومند و كهنسالي
شباهت دارد كه با پويائي و شادابي هرچه تمامتر، لحظه به لحظه شاخه اي و
شاخساري و برگ و ميوه جديدي برآن مي رويد و سلامت انسان ها را از بركت
وجود خود تامين و تضمين مي نمايد ولي به گواهي تاريخ، اين قامت برافراشته،
ريشه در عمق تاريخ و ت مدن تمامي انسان ها در سراسر گيتي دارد، هرچند
تمامي ملل و اقوام، سهم يكساني در آبياري و نگهداري و رشد و تكامل آن
ندارند و هرچند باغباني آنروزِ اين درخت، منجر به توليد ريشه ها، شاخه ها و
برگ هائي شده باشد كه امروزه يا مستقيما اثري از آثار آنها باقي نمانده و يا
دچار پوسيدگي و خشكيدگي شده باشد ولي عقل سليم، چنين حكم مي كند كه
ياد و خاطره و نقش حياتبخش آنها را نيز فراموش ننموده خاطره عاملان آن
رشد و شكوفائي را نيز زنده نگهداشته در اين زمان نيز سيره آنها را مورد مطالعه
قرار داده با بهره گيري از فنآوري هاي اين عصر از روش هاي موفق آنان اقتباس
و استفاده كنيم و بار ديگر مجد و عظمتي تاريخي وجهاني بيافرينيم و بنابراين
هدف اصلي از مطالعه تاريخ بهداشت ، اينست كه با شخصيت ها و اوضاع
بهداشتي گذشته، آشنا شده خود را براي پيشبرد اهداف بهداشتي در سطح
جهاني و كشوري و ثبت صحيح وقايع بهداشتي، مهيّا سازيم.
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٢
پروفسورادوارد براون دركتاب تاريخ طب اسلامي چنين نگاشته است
: "تحقيق در مورد طب اسلامي، در حقيقت مطالعه در باره نطفه و اساس دانش
جديد است و نيز فراتر از آن، اين مطالعه، در باره باروري آن طبي است كه متفكران
جديد روز به روز توجهشان بي شتر به سوي آن جلب مي گردد . علم طب اكنون نيز
مانند گذشته در حلقه بزرگي در سير و تحرّك است و بار ديگر به همان نقطه اي كه
ايرانيان و اعراب، آنرا فرا گرفته اند در حال نزديك شدن مي باشد . نام ها اگرچه
عوض شده اند ولي حتي در اين مورد هم تغيير، كمتر از آن است كه د ر باورها
بگنجد" . . . "طب يك رشته بين المللي است كه حد و مرزي از لحاظ وقت و زمان
نمي شناسد. طب مّلي جزئي از طب بين المللي است و هرگز نبايد تحت تاثير ملي
گرائي مفرط قرار گيرد.
“جالينوس، ابن سينا و سيدنهام قهرماناني هستندكه نخست به عالم طب
و سپس به ملتي كه از ميان آنها پا به عرصه وجود گذاشته اند تعلق دارند . مورّخ
پزشكي با تمام رجالي كه با مسائل مشترك مربوط به سلامت و بيماري سروكار
دارند، داراي نوعي خويشاوندي معنوي است، به نحوي كه از ياد بردن هر يك از
افراد اين چنين خانواده اي تضعيف مبناي آن خاندان، به شما ر ميرود ” ( ١) ولي با
القاي اين فكر بي اساس و خطرناك كه ما هيچ چيز از خودمان نداشته و
نداريم، ما را دچار ناخوشي خودكوچك بيني كرده اند و لذا به منظور درمان قاطع
آن به دنبال هويت گم شده اي در دوران مجد و عظمت و شكوفائي تمدّن
اسلامي در زمان ابن سينا و رازي و اب وريحان و فردوسي و . . . هستيم ( ٢) و در
اين انديشه ايم كه با توجه به يكبار مصرف نبودن حقايق تاريخي به ساز وكار
آن توفيقات، دست يابيم و ما نيز به حكم وظيفه، پا در جاي پاهاي ابن سيناها
بگذاريم، با همان اعتقاد و جديت و پشتكار و باهمان موفقيت هاي چشمگير و
ضمن ارتزاق از ثمره اين شجرة طيبه، سهمي در شكوفائي و رشد و نمو بيشتر
آن داشته باشيم و به خيل باغبانان اين درخت جهاني بپيونديم و مگر مي شود
بدون شناخت كافي از افكار منوّر او و بازگو كردن دروس او وحتي مقايسه افكار
و عقايد او با "ره آوردهاي " طب نوين به اينگونه موفق يت ها دست يابيم ؟ . در
اين گفتار سعي خواهيم كرد از ديدگاه پزشكي نياكان به بهداشت عمومي
سيري در پزشكي نياكان
٣
پرداخته ضمن اشاره اي به باورهاي بهداشتي ايرانيان در دوران قبل از اسلام و
بهداشت گرائي آنان پس از طلوع خورشيد عالمتاب اسلام بپردازيم و در اين
رهگذر، ضمن استناد به بعضي از مباني بهداشت عمومي، اشاره اي به افكار و
عقايد بهداشتي ابن سينا در كتاب نفيس "قانون درطب " بنمائيم و بدينوسيله،
بهداشت گرائي ابن سينا را كه اساس پزشكي جامعه نگر امروزي را تشكيل
مي دهد بيش از پيش بشناسيم و به نقش افكار منوّر او در شكل گيري طب
پيشگيري، اعم از بهداشت عمومي، پزشكي اجتماعي و اپيدميولوژي باليني، پي
ببريم و ياد و خاطره او را با گنجاندن رهنمودهاي وي در درس بهداشت و
متبرّك كردن كتب و مقالات خود با جملات و كلمات پوياي او همواره زنده
نگهداريم! و به عبارت صحيح تر ! هويت تاريخي خود را با ياد او زنده و سربل ند،
نگهداريم و بيماري خودكوچك بيني و خودفراموشيمان را نيز بدينوسيله، درمان
نمائيم.
(PUBLIC HEALTH) بهداشت عمومي
بهداشت عمومي يكي ازكوشش هاي سازمان يافته اجتماعي است كه
به منظور حفاظت، ارتقاء و بازسازي سلامت افراد، انجام مي گيرد . بهداشت
عمومي مجموعه اي ا ست از علوم، مهارت ها و اعتقادات كه در جهت حفظ و
توسعه سلامت كّليه افراد از طريق كنش هاي تجمعي اجتماعي صورت ميگيرد .
تكيه اصلي تمام برنامه ها، خدمات و موسساتي كه در بهداشت دخالت دارند، بر
پيشگيري از بيماري ها و نيازهاي بهداشتي جامعه به صورت يك كل، قرار دارد،
گرچه ممكن است نحوه عمل فعاليت هاي بهداشت عمومي باتغيير تكنولوژي و
ارزشيابي اجتماعي تغيير پيدا كند ولي هدف آن هميشه يكي است وآن عبارت
است از : كاهش ابتلاء، مرگ زودرس و ناراحتي ها و نقص عضوهاي حاصله از
بيماري ها در يك اجتماع ( ٣). ساير مترادف هاي بهداشت عموم ي، عبارتند از :
.( پزشكي پيشگيري، پزشكي اجتماعي و پزشكي جامعه ( ٤
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٤
بهداشت عمومي در ايران قبل از اسلام
آنگونه كه در تاريخ پزشكي ايران قبل از اسلام، تاليف زنده ياد دكتر
نجم آبادي آمده است، طب نياكان در زمينه بهداشت عمومي، مراحل بسيار
عالي را پيموده است . قوانين مربوط به طهارت تشريفاتي ممزوج با مقررات منع
اشاعه بيماري ها و پاكي و پاكيزگي در آئين زرتشت (ع) اصل پارسائي نياكان،
بوده است.
آلودن آتش و خاك و آب و گياه ممنوع بوده، لمس كردن جسد
مردگان گناه بزرگي به شمار مي رفته كه بر اثر آن آدمي ناپاك مي شده و
مي بايد طهارت يا غسل مي نموده است . اجساد، پس از فوت شخص توسط
روحاني و كمك وي با دستكشي كه در دست مي كرده اند شستشو مي شده و از
موضوعات ديگري كه در طب ايران باستان بدان برخورد مي كنيم نهايت دّقت و
توجه به شستشوي بدن و لباس است كه جزو مسائل مهم ديني و عُرفي
نياكان يكتاپرست به حساب مي آمده است.
درميان ايرانيان قديم حفظ صحت بدن شرط اول حفظ روح بوده
است و در مناجات ها و نمازهايشان صحت و نيروي تن را پايه اوّل صحت روح
مي دانستند. غسل ميّت و اجتناب از هرچه كه از مُرده و فضولاتي كه از زنده
جدا شده باشد واجب بوده به طوري ك ه اگر كسي به طور اتفاقي بدن مرده اي را
لمس مي كرده تا خود را غسل نمي داده نبايد داخل اجتماع مي شده است.
درباره نِشستن مگس از شخصي به شخص ديگر و يا وزش باد كه
احتمال انتقال بيماري داده مي شده، بايد روزي چند مرتبه دست و صورت خود
را مي شستند.
در باب مطهرات ، پاك كننده بزرگ را آفتاب مي دانستند و خاك و آب
و باد را نيز پاك مي شمردند . ضمنا اجتناب از َ غسّال و مُرده كِش از واجبات بوده
است و اگر احيانا اين آميزش صورت مي گرفت بايد شخص قبل از پيوستن به
جمعيت، غسل مي نمود.
سيري در پزشكي نياكان
٥
آلوده كردن آب به كثافات را از گناهان كبيره م ي دانستند و اگر كسي
در حين گذر از نهر آب اشياء كثيفي را در آن رويت مي كرد، بر او واجب بود كه
آن را از نهر دور نمايد.
دود دادن و سوزاندن چيزهاي خوشبو در آتش را براي پاك كردن به
كار مي بردند و در حقيقت آتش را به مانند آفتاب جزو مطهرات مي دانستند.
مجموعا چن ين به نظر مي رسدكه بهداشت در ايران باستان علاوه بر
آنكه بسيار مهم و معتبر بوده بر درمان نيز ترجيح داشته و طب نياكان، در واقع
طب پيشگيري و بهداشت بوده است . ايرانيان آب را از هر نوع پليدي دور
مي داشته و چون آن را براي آباداني و ترقي كشور لازم مي دانستند، به پاكيزگي
و بهداشت آن بسيار پاي بند بودند . ضمنا آب را منبع زندگي جميع موجودات و
رُستني ها و آباداني مي دانستند و معتقد بودند كه :
١ آب آشاميدني بايد صاف، زلال و بي رنگ و بو و مزه بوده عاري
از آلودگي باشد
٢ ريختن فضولات و مواد ناپاك، نظير مدفوع و ادرار و آب دهان و
خون و اخلاط و لاشه و نظاير اين ها در آب ممنوع و مستوجب
مجازات بوده است
٣ آنان معتقد بودند براي آشاميدن، هركس بايد ظرف جداگانه اي
داشته باشد
٤ آنان كه عمدا آب را آلوده نموده ومثلا مرده و لاشه در آن
مي انداختند تا مجازات اعدام محكوم بودند
٥ حمام نمودن و تغسيل و شستشوي لباس در آب جاري ممنوع بود .
به همين نحو اگر كسي مي خواست شناكند، مي بايست اول خود را در
خارج بشويد و پاك كند سپس وارد استخر گردد.
به طور خلاصه در ايران باستان، مقدس شمردن آب و نينداختن
فضولات و لاشه و مردار بر روي زمين از موضوعا ت بسيار مهم و جزو سنن
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٦
مذهبي بوده است تا آنجا كه به نظر مي رسد ايرانيان باستان توليد بيماري ها را
در لاشه انساني و مردار حيواني و آلودگي به عفونت را نتيجه آلودگي آب
مي دانستند.
آنان بر اين عقيده بودند كه بايد زمين، پاك نگاه داشته شود و در آن
كشت و زرع و سا ختمان به عمل آيد و سبز و خرّم گردد و در آن درخت كاشته
شود و گّله و رَمه، پرورش داده شود و ضمنا توصيه مي شده است كه از
محل هاي آلوده دوري جويند.
امر بهداشت چنانكه در طب ايران باستان بسيار معتبر بوده شايد در
ميان اقوام و ملل تا قرون هفتم و اوائل هشتم ميلادي اصول بهداشت و
مراعات آن به مانند بهداشت ايرانيان نبوده است.
از موضوعات بسيار مهم، آنكه ايرانيان باستان مگس خانگي را يكي
از مضرترين موجودات مي دانستند و اين حشره را منشاء سرايت بيماري و مرگ
در ميان مردم تلقي مي نمودند . انداختن استخوا ن هاي سگ و انسان مرده ب ر
روي زمين، ممنوع و عامل آنرا مستوجب مجازات شديد مي دانستند و حتي اين
امر بستگي به مقدار و اندازه استخوان داشته است، مثلا در مورد يك قطعه
استخوان كوچك، مجازاتش سي تازيانه و انداختن تمام بدن، اشدّ مجازات را به
دنبال داشته است.
تا اينجا به نظر مي رسد ميزان آ لودگي در طب نياكان، با وضع مايع و
يا جامد بودن شيئي متناسب بوده است . اشياء مزبور به تناسب وضع خود باعث
آلودگي مي شدند . اين مطلب در نوشته هاي نويسندگان دوران ساساني ديده
مي شود. اما بايد دانست در مورد انهدام واقعي ماده متعفن در ايران باستان به
منزله برطرف ن مودن امراض محسوب مي گردد به طوري كه معتقد بوده اند
البسه فرد مبتلا به بيماري عفوني بايد از بين برده شود، اگر احيانا فردي آنرا به
فروش مي رسانيد، مرتكب جنايت بزرگي در برابر بهداشت عمومي شده و به
مجازات سخت مي رسيد.
غلات و علوفه خشك عََفن، دور ريخته مي شد و به همين نحو، شير فاسد و
سيري در پزشكي نياكان
٧
عََفن گاو را نيز مصرف نمي كردند و بديهي است كه چنين گاوي را مناسب
براي مردم نمي دانستند.
به طور كلي در آن دوران، كساني كه بر خلاف اصول بهداشتي رفتار
مي نمودند مستوجب كيفر بودند و به تناسب جُرم خود، به ميزاني كه استحقاق
داشتند، مجاز ات مي گرديدند . آنان معتقد و مقيّد بودند كه بايد از ريختن مو و
ناخن حتي در زمين احتراز جويند كه مبادا حشرات جمع شوند و باعث زيان
مردم گردند . به طور خلاصه در ايران باستان، مقدس شمردن آب و نينداختن
فضولات و كثافات و لاشه و مردار بر روي زمين از موضوعات بسيار مه م و
سنن مذهبي بوده است.
در ايران باستان در مواقع بيماري هاي واگير يا باصطلاح آن دوران
(Barchenume) "بيماري هاي پرمرگ " طبق آداب و سنن به عمل بَرشِنوم
متوسّل مي گرديدند كه در حقيقت، جداسازي بيماران از مردمان سالم طبق آئين
و سنت خاصي بوده است . توضيح اينكه در موقع بروز بيماري هاي همه گير به
مانند طاعون و وبا و آبله، اشخاص در محل انزو ا مي زيستند و كمتر با يكديگر
تماس مي گرفتند . هريك در رختخواب جداگانه استراحت مي نمودند و در ظرفي
جداگانه غذا مي خوردند و آب مي آشاميدند و با اين عمل در حقيقت بر عليه
بيماري قيام مي كردند و پس از برطرف شدن بيماري، خود را شستشو داده
تطهير مي كردند و با گياهان و صمغ هاي خوشبو كه در آتش مي ريختند خود را
بخور مي دادند.
همانطور كه انتظار مي رود؛ ضدعفوني كردن، بدين شكل كه اكنون در
امر بهداشت، مرسوم است در آن دوران نبوده، بلكه به نحوي كه به نسبت آن
دوران شايسته تمجيد است اجرا مي گرديده است . اصولا بايد دانست امر
ضدعفوني در زمان هاي قديم شامل اقداماتي از قبيل دود دادن و موميائي كردن
و خوشبو داشتن امكنه بوده است و در هريك از كشورها و در ميان هريك از
ملل و اقوام به نحوي اجرا مي شده است.
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٨
در اينج ا متذكر مي گرديم كه دود دادن و بخور دادن و سوزاندن
گياهان و درختان خوشبو و يا ريختن مواد ديگر در آن دوران بهترين وسيله
بوده كه شايد بهتر از آن ممكن نمي شده است . از اين گذشته در باره دفع
حشرات كه از آن به كندن و خراب كردن سوراخ هاي اهريمن تعبير گرديده
براي افراد متديّن و پارسا تاكيد بليغ گرديده است.
فيثاغورث، مورخ و حكيم يوناني در فصل چهارم كتاب سياحتنامه خود
در ايران درباره دخمه ميتر ا از سوگندي كه هر مرد و زن ياد مي كرده اند
مي نويسد :
"بر افزايش شماره آفريدگان خردمند كه زمين را معمور و مسكون
مي دارند سوگند ياد مي كنم، بر ُ كشتن هر حيوان زيانكار، سوگند ياد مي كنم، بر شيار
كردن و زراعت يك زمين و كاشتن يك درخت ميوه، سوگند ياد مي كنم، بر جاري
كردن آب خنك در خاك خشك و ساختن يك راه، سوگند ياد مي كنم، راضيم پس از
مرگ از جايگاه نيكبختان رانده شوم اگر در آن ها و زندگ اني اين فرائض مقدسه را
انجام ندهم" ٠
خلاصه اينكه از مطالعه كتب ديني زرتشتيان و كتب و تواريخ و
تذكره ها جمعا چنين استنباط مي گردد كه ايرانيان باستان حيوانات و حشرات
موذي را براي زندگي خود مزاحم به حساب آورده و نابودي آنان را علاوه بر
آنكه لازم مي دانستند ث وابي هم براي عامل اين عمل قائل بودند و برعكس
آنان كه از حيوانات اهلي و مفيد مواظبت مي نموده و محترم مي شمردند،
مردماني ثوابكار و پرهيزگار بودند . بنابراين با توجه به نقش حشرات موذي در
انتقال و انتشار بيماري هاي مُسري بايد تصديق كرد كه مبارزه با اين موجودات
در آن زمان تا چه حد در پيشگيري و اشاعة بيماري هايي از قبيل تيفوس و
.( مالاريا و امثال آن ها موثر بوده است ( ٢
بهداشت عمومي در ايران بعد از اسلام
هرچند به گواهي تاريخ، سرزمين عربستان تا قبل از ظهور اسلام
هيچگونه پيشرفتي در زمينه پزشكي و بهداشت، نداشت و هيچي ك از
سيري در پزشكي نياكان
٩
شخصيت هاي مرتبط با علم و هنر پزشكي را در خود نپرورده بود ولي از يك
طرف تعليمات حركت آفرين مكتب انسان ساز اسلام و از طرف ديگر آميزش
فرهنگ پزشكي ايران، هند، روم و . . . باعث طلوع خورشيدهاي جهان افروزي
همچون محمد زكرياي رازي، ابن سينا، جرجاني و . . . گرديد و به مدت چند
قرن، ابتكار عمل را به دست مسلمين سپرد و بنابراين منظور از طب و بهداشت
اسلامي صرفا اشارات بهداشتي مجمل موجود در قرآن يا احاديث نيست ! بلكه
تغيير رفتار سرنوشت سازي است كه منجر به توليد تفكر جديدي در دنياي آن
زمان و باعث اقتباس، تاليف و توليد دانش پزشكي و بهداشت در دايره المعارف
الحاوي، قانون، ذخيره خوارزمشاهي و امثال آن ها گرديد و زمينه را براي تكامل
بعدي علم پزشكي در سايه دستيابي به تكنولوژي جديد، فراهم نمود.
به طور خلاصه طب قرآني را با مطالعه اين كتاب آسماني مي توان به
سه فصل بزرگ (طب، بهداشت، نگاهداري سلامتي و تندرستي) تقسيم نمود.
فصل اول در مورد موضوعاتي نظير : پيدايش آدمي از تشكيل نطفه و
جنين و دوران تكامل آن در رحم تا به دنيا آمدن نوزاد و طرز پرستاري و
شيردادن كودك و توجه به علل و اسباب بيماري هاي مخصوص آدمي و
معرفت النفس و رابطه بين بيماري هاي جسم و جان و مرگ و معاد.
فصل دوم در مورد موضوعات بهداشتي نظير : توجه به بيماري ها و
پيشگيري آنها و بهداشت و سلامت فردي (لباس و استراحت و بهداشت مو و
غذا و خوراك و دقت در خوردن و آشاميدن ) و بهداشت محيط (منزل و توجه به
بيماري هاي مسري و اتفاقات و بيماري هاي عمومي و واگير).
فصل سوم در مورد موضوعات و وسائل سلامتي از قبيل : دقت در
غذاها و عدم اسراف در آن ها و اجتناب از خوردن گوشت هاي مضره حيوانات و
الكل و توجه به بهداشت در موضوعات جنسي (رابطه بين زن و شوهر و اجتناب
از معاشرت و مباشرت با زنان نامشروع و بهد اشت تناسلي ) و ساير موضوعات از
قبيل ختنه و روزه و تطهير و استراحت و امثال آنها و غسل و دفن و كفن و
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
١ ٠
ضدعفوني نمودن مرده و امثال آن.
اسلام از يك طرف ارزش و اهميت سلامتي انسان را تا حدي بالا برد
كه طبق ن ّ ص صريح قرآن، نجات جان يك نفر انسان را مساوي با نجات جان
تمامي انسان ها و هلاكت يك نفر را به منزله هلاكت تمامي انسان ها اعلام
نمود و از طرف ديگر علوم پزشكي را بر علوم ديني ترجيح داد و يا لااقل هر دو
را با اهميت شمرده در يك رديف قرار داد و به منظور رشد و شكوفائي
استعدادها پيروان خود را به سير آفاق و انُفس و كسب د انش در اقصي نقاط
جهان دعوت نمود و با بيان اصل كلي “هردردي را درماني هست ” انگيزه
پژوهش را برانگيخت و بسياري از موارد نيز اثرات معجزه آساي پيشگيري
رفتاري را عملا به معرض نمايش گذاشت تا به عنوان يك اصل كّلي در
آموزش بهداشت، مورد استفاده قرار گيرد :
جالب توجه است كه هرچند پيشگيري رفتاري در رسانه هاي غربي و
به تبع آن در بينش ما مصرف كنندگان دانش، طرز تف ّ كري جديد و يا حد اقل،
شيوه اي نوين در امر مبارزه با ايدز و بيماري هاي نظير آن به حساب مي آيد ولي
واقعيت اينست كه يكي از پندارها و حتي در بسياري از موارد، يكي از
كردارهاي موفق و سازنده ثابت شده و ريشه دار ايدئولوژي اسلامي را تشكيل
مي دهد و به عبارت ديگر يكي از شيوه هاي آموزشي قرآن و فرهنگ سازي
اسلامي است كه حتي در زمان حيات پيامبر (ص) نيز با موفقيت كامل و گاهي
طي مراحل چندگانه، به مورد اجرا گذاشته شده است . مثلا شيو ه پيامبر اكرم
براي ح ّ ل معضل بهداشتي اعتياد اكثريت مردم به الكل و تغيير رفتار
شرابخواران و منع شرابخواري كه دامنگير عده كثيري از شهروندان عربستان
آن زمان گرديده بود اين نبود كه ناگهان با اين شيوه غيربهداشتيِ زندگي به
مبارزه برخيزد و در يك چشم به هم زدن ممنو عيت آن را اعلام كند و اين
ناهنجاري آشكار را به پنهانكاري بكشد بلكه ابتدا با تفهيم فلسفه نماز به عنوان
مهمترين عامل جلوگيري از فحشا و مُن َ كر و عامل مساعد كننده تامين امنيت
اجتماعي (اِنَّ الصلاه تنهي عَنِ الَ فحشاءِ وَالمُن َ كر ) ، اين توفيق را نصيب پيروان
سيري در پزشكي نياكان
١ ١
خود كرد كه با خلوص نيت به گفتگو و راز و نياز با معبود خود بپردازند و با ذكر
رحمانيّت او قلوب خود را آرام نمايند و تدريجا خود را نيازمند اداي اين فريضه
احساس كنند و زماني كه اين امر تحقق پيدا كرد به امر خداوند، مرحله اول
تغيير رفتار در مورد ُ شرب َ خمر را به مرحل ه اجرا گذاشته و فرمودند : در حالت
مستي به نماز نايستيد تا با هوشياري كامل بدانيد با كه هم صحبت شده ايد و
چه مي گوئيد (لاتقربوالصلاه وَ َانُتم سُكاري حَتي َتعَلموا ما َت ُ قولون ) و
بدينوسيله مسلمان اهل صلات آن روز كه روزي چند بار ملزم به خود داري از
ُ شرب خمر و حفظ هوشياري خود بود رفتار قبلي خود را به تدريج، تعديل كرد و
لذا پس از مدتي كه زمينه براي اجراي مرحله دوّم اين سياست انسان ساز و
فرهنگسازي اسلامي، و اقدام بهداشتي مهم، مهيّا شد پيامبر اكرم بار ديگر به
امر خداوند، اين رفتار ناهنجار را بطور كامل تقبيح فرمود ه، فرمان اجتناب مطلق
از عمل شرابخواري را صادر كردند (اِنَّماال َ خمرِ وَالمَيسِرِ وَا َ لانصابِ وَا َ لازلامِ
رِجس مِن عَمَلِ الشيطانِ َفاجَتنِبوه َلعَلَّ ُ كم ُتفلِحون ) و آن طور كه در تاريخ ثبت
شده است با نزول اين آيه و توجيه جامعه اسلامي آن زمان كّليه افرادي كه
خمره هاي شراب در خانه هاي خود نگهداري مي كردند داوطلبانه و آشكارا در
بيرون منازل به شكستن و معدوم كردن آن پرداخته در بعضي از كوچه ها جوئي
از شراب به راه انداختند ! . بديهي است كه كسي موفق به پياده كردن چنين
طرحي شد كه در كنار اينگونه آموزش ها سعي كرد عدال ت اجتماعي را نيز عملا
پياده كند و با فقر و برده داري نيز به مبارزه برخيزد . به عبارت ديگر بر اساس
اين الگو، پيشگيري رفتاري، زماني موفق و كارآمد مي باشد كه به تمامي ابعاد
يك رفتار ناهنجار، توجه شود.
علاوه بر دستورات كّلي اسلام در خصوص بهداشت گرائي و حفظ و
ارتقاء سلامتي، دستورات صريحي نيز در زمينه بهداشت فردي و عمومي صادر
كرده است كه به برخي از آنها مي توان اشاره كرد :
در مورد بهداشت بدن و پاكيزگي (طهارت)، موضوع خوردن و به اندازه
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
١ ٢
صرف كردن غذا و آشاميدني و خواب و استراحت و استحمام و غسل، شير دادن
به كودك توسط م ادر به مدت دو سال تمام، خودداري از اسراف در خوردن
گوشت و مخصوصا رعايت بهداشت فردي و اصطلاحا مطهرات كه جاي
هيچگونه بحثي در آن نيست، درمورد بهداشت مو و كوتاه كردن آن و بهداشت
دهان و وجوب مسواك زدن و گرفتن ناخن، در مورد بيماري ها و زيان هاي
حاصله از نگهداري و تماس با سگ، در مورد حرمت گوشت خوك و بعضي
حيوانات ديگر در مورد مشروبات الكلي و . . . دستورات صريحي وجود دارد و
مصرف هرچيزي را كه براي بدن ضرر داشته باشد ممنوع اعلام كرده ( ُ كلُّ
مُضِرّ حَرام ) كه اجراي آن ها باعث حفظ و ارتقاي سلامت خواهد شد ولي
همانگونه كه ق بلا نيز اشاره شد از همه اينها مهمتر، تربيت خردمندان بهداشت
گرا و حركت آفريني همچون ابن سينا بود كه مكتب بهداشت گراي او در اوائل
هزاره دوّم ميلادي نمونه بارزي از افكار بهداشتي در پزشكي نياكان به حساب
مي آيد و لذا به منظور روشن شدن موضوع، بقيه اين گفتار را ب ه بررسي بهداشت
عمومي از ديدگاه ابن سينا كه آينه تمام نماي بهداشت گرائي در پزشكي نياكان
است، اختصاص مي دهيم:
بهداشت عمومي از ديدگاه ابن سينا در جهان اسلام
ابن سينا هدف پزشكي را در درجه اول، تامين و حفظ سلامتي افراد
سالم و در درجات بعد تشخيص و درمان و بازگر داندن سلامتي به جسم و روان
افراد بيمار، مي داند و هرچند عقايد ديگران، مبني بر وجود سه سطح سلامتي،
بيماري و حالت بينابيني را كاملا مردود نمي داند و در بسياري از صفحات كتاب
قانون، مطالبي در اين مورد نگاشته است ولي در همان آغاز كتاب، عقيده
شخصي خود، مبني بر ا ينكه "سلامت، را سرشت و يا حالتي مي داند كه در آن
اعمال بدن، به درستي سرمي زند و نقطه مقابل آن فقط دور شدن از سلامتي است "
را بيان نموده، سلامتي را تلويحا فرايندي مطلق و بيماري را پديده اي نسبي
دانسته و در واقع بر خلاف طبقه بندي امروزي، به جاي سطح بندي طيف
سيري در پزشكي نياكان
١ ٣
سلامت، به طبقه بندي طيف بيماري ، پرداخته و مثل اينست كه، سلامتي را
ثابت و بيماري را روي آوردي، متغيّر دانسته و از اينرو خود را بي نياز از گنجاندن
واژه "ارتقاء سلامت " دانسته و آنچه را كه ما ارتقاء سلامت مي دانيم دورشدن از
بيماري و نزديك شدن به سلامتي، در نظر مي گيرد كه در جاي خود، فكر و
انديشه اي بسيار مترقي و راهگشا مي باشد . ابن سينا در همان آغاز كتاب قانون
در طب، در ارتباط با تعريف پزشكي كه همان بهداشت و درمان امروزي است
ميفرمايد:
تعريف طب، سلامتي وبيماري، از ديدگاه ابن سينا
"گويم : طب دانشي است كه به وسيل ه آن مي توان بر كيفيات تن آدمي
آگاهي يافت و هدف آن حفظ تندرستي در موقع سلامت و بازگرداندن آن به هنگام
.( بيماري است ( ٩
شِماي ١ سلامت و بيماري از ديدگاه ابن سينا
اينكه گفته اند، تن آدمي را سه حالت است و آن تندرستي و بيماري و
سلامت
بيماريهاي بدون علامت
بيماريهاي بسيار خفيف
بيماريهاي بسيار شديد
بيماريهاي شديد
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
١ ٤
حالتي كه نه تندرستي و نه بيماري است، گفتاري بس ناروا است، در حالي كه
من فقط از دوحالت تندرستي و بيماري بحث كرده ام . اگر صاحب آن گفتار،
اندكي تامل كند، در مي يابد كه ذكر سه حالت، لازم نيست و مي فهمد كه از
گفتارما زياني حاصل نخواهد شد، چه اگر فرض بر قبول سه حالت باش د و ما
فقط دو حالت براي بدن مي دانيم كه يكي تندرستي و ديگري از دست دادن
تندرستي است، از دست دادن تندرستي به همان مفهوم حالت سوم است كه آنرا
غير از سلامتي، شمرده اند، زيرا سلامت سرشت و يا حالتي است كه در آن اعمال
بدن به درستي سرمي زند و نقطه مقابل آن فقط د ور شدن از سلامت است و بس
"(١٠)
و ملاحظه مي گردد كه ابن سينا هر دو حالت بينابيني و بيماري را دور
شدن از سلامتي دانسته به جاي اصطلاح "ارتقاءسلامتي" از واژه "بازگرداندن
سلامتي" استفاده نموده است . ولي همانطور كه اشاره شد عقايد ديگران مبني بر
وجود سه سطح سلام تي، بيماري، و حالت بينابيني را نيز كاملا مردود، ندانسته
شايد به خاطر سهولت فهم موضوع و بيان اهداف، در نوشته هاي خود به كرّات،
مورد اشاره قرارداده است . به طوريكه از قول جالينوس، مينويسد : "براي بدن
انسان سه حالت وجود داردكه عبارتند از : تندرستي، بيماري و حال ت واسط، يعني
حالتي بين تندرستي و بيماري.
١) تندرستي حالتي را گويند كه بدن انسان از حيث مزاج و تركيب در
چنان كيفيتي باشد كه كنش هاي آن جملگي درست و صحيح باشند.
٢) بيماري حالتي است كه در نقطه مقابل و مخالف حالت تندرستي باشد.
٣) حالت واسط تندرستي و بيماري آن است كه در آن نه تندرستي كامل
و نه بيماري كامل براي تن وجود دارد، مانند تن سالخوردگان و تازه
شفايافتگان و نوزادان، يا اينكه بهبودي و بيماري در يك زمان با هم
هستند، چنانكه اندامي سالم و اندام ديگري بيمار مي باشند، يا اينكه
سلامت و بيماري در يك اندام گرد آمده اند ولي نوع سلامت و نوع بيماري
با هم متفاوت مي باشند، مثلا اندام، درشكل و هيئت سالم و در اندازه و
وضع، ناسالم مي باشد . سرانجام ممكن است تن يا اندام مورد نظر از
حيث شكل و اندازه و وضع، درست باشد و براي تاثير پذيري در يك
سيري در پزشكي نياكان
١ ٥
حالت باشد ليكن كنش دو حالت تندرستي و بيماري متعادل نباشد . يا
اينكه تاثير بخشي تندرستي و بيماري در پي همديگر آيند و در دو زمان
آن را در برگيرند، مانند كساني كه در زمستان تندرست و د ر تابستان
.( بيمار مي شوند ( ١١
شايان ذكراست كه سازمان كلي جسمي و رواني هر فرد در عين حال
كه با كّليه افراد ديگر اختلاف داشته و مخصوص بخود اوست، در بعضي از
ويژگي ها يا گروهي از آن ها با ديگر افراد همنوع و همجنس خود مشابه است و
.( لذا اينگونه خصوصيات مشابه را در طب قديم تحت عنوان مزاج ناميده اند ( ١٢
"از آنجاكه هدف علم طب پژوهش در تن آدمي است كه آيا سالم است و
يا از سلا مت برخوردار نيست و از آنجا كه شناخت و عللِ هر دو حالت سلامت و
بيماري براي پزشك لازم است، پس بايسته است كه علل و موجبات تندرستي و
."( بيماري بررسي شود ( ١٣
از آنجا كه "اپيدميولوژي باليني "، عبارتست ازكاربرد اصول و روش هاي
اپيدميولوژي، در زمينه طب باليني ( ٥) مي توان ادعا نمود كه ابن سينا داراي
چنين بينشي بوده و از چنين روش زيربنائي در پزشكي و بهداشت، استفاده
مي كرده است.
رشته هاي كاربردي طب
هرچند ابن سينا در تعريف طب، كاربرد عملي آنرا نيز در دو جمله
كوتاه "حفظ تندرستي به هنگام سلامت " و "بازگرداندن آن در زمان بي ماري" ، بيان
كرده است ولي بار ديگر براي تاكيد بيشتر، در فنّ سوم از كتاب اول، جنبه هاي
عملي و كاربردي علم طب را به نحو ذيل، به دو دسته علم بهداشت و علم
درمان، طبقه بندي كرده است:
١) دستور حفظ الصحه، يعني اينكه چگونه سلامتي بدن را نگه داريم و "
نگذاريم خللي درآن ايجاد شود (علم بهداشت) ٠
٢) دستور چاره سازي، يعني اينكه چگونه تن ناسالم را بهبودي بخشيم
.( (علم درمان) ( ١٤
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
١ ٦
پزشكي = بهداشت + درمان”
ابن سينا دامنه علم طب را در حيطه بهداشت و درمان، بسيار وسيع و
پرمحتوا دانسته بار ديگر، عوامل موثر بر بهداشت، نظير سن، جنس، شغل،
فصل، آب، هوا، غذا، مسكن، فعاليت هاي فيزيكي و رواني و آرامش ناشي از
تامين رفاه نسبي را مطرح نموده آشكارا مي گويد :
"بعد از بيان مطالب بالا به اين نتيجه مي رسيم كه دامنه علم طب،
پژوهش در باره . . . حالات تندرستي و بيماري، حد واسط بين آن ها و علل آن ها
مانند : خوردني ها، آشاميدني ها، آب و هوا، مناطق مسكوني، خانه هاي مسكوني، . . .
مشاغل، عادات، حركات بدني (جسمي) و نفساني (رواني) ، آرامش، سنين عمر،
جنسيت، اثر عوامل خارجي بر جسم، انتخاب مواد خوراكي و آشاميدني، استنشاق
هواي مناسب، برنامه فعاليت ها و اس تراحت ها، معالجه به وسيله داروها و معالجات
فيزيكي است" و در همين راستا خطاب به فراگيرندگان مي نويسد :
"بايد بداني كه بيماري چگونه برطرف مي شود و تندرستي چگونه
پايدارمي ماند. بر طبيب است كه در اين سنجش ها دقيق باشد، معاينه اش همه
جانبه باشد و دليل نتيجه گي ري هاي خود را در باره علل بيماري هاي نهاني به تفصيل
و صراحت بيان كند ( ١٥ ). محيط هندوستان مزاجي پديد مي آورد كه مايه صحّت
مردم هند است، اسلاوها در محيطي رشد و نمو مي كنند كه ويژه اعتدال مزاج آن ها
است و تندرستي آنها را تامين مي كند، بدن يك نفر هندي اگر در ش رايط مزاجي
اسلاوها باشد و بخواهد باآن سازگار شود، بيمار، مي گردد و از بين مي رود و همين
موضوع در باره يك اسلاو كه بخواهد با مزاج هندي سازش پيداكند نيز صادق است
.(١٦)
منظور اصلي از رعايت بهداشت
ابن سينا هدف اساسي بهداشت را حفظ اعتدال در حالات مختلف
جسمي و رواني انسان دانسته توضيحات زير را در اين راستا ارائه نموده است :
"هدف اساسي در رعايت بهداشت آن است كه بيشترين كوشش را تا
حدّ امكان در نگهداري اعتدال عوامل و ابزارهاي مذكور به عمل آوري . اعتدال در
هفت امر، لازم است : اعتدال در مزاج، اعتدال در رژيم غذائي، ا عتدال در پالايش
مواد دفعي، اعتدال در نگهداري تركيب، اعتدال در استنشاق و جذب هواي خوب،
سيري در پزشكي نياكان
١ ٧
اعتدال در گزينش لباس مناسب، و اعتدال در فعاليت و استراحت جسمي و رواني و
خواب و بيداري نيز تا اندازه اي اهميت دارند.
از آنچه سابقا بيان كرديم ياد گرفتي كه نه اعتدال و نه ح الت بهبودي،
هيچيك در وصف معيني نمي گنجد و همچنين هيچ مزاجي بر تندرستي و اعتدال
معيّن قرار نمي گيرد و هر حالتي در موقعي و هر اعتدالي در شروطي مورد پژوهش ما
است".
و سرانجام به منظور مطلق نكردن بهداشت و غافل نماندن از
فرسايش غيرقابل اجتناب و برنامه ريزي براي مدت محدودي كه هر يك از
م اها به مهماني اين جهان آمده ايم مي نويسد :
"دستورات بهداشتي كاري نيست كه بدن را در برابر مرگ، بيمه كند و يا
آن را از گزند بيروني رهائي دهد و يا طول عمر را چنان تامين كند كه آدمي آرزو
دارد. بلكه بهداشت براي آن است كه تن انسان را ت ا مرز مرگ طبيعي برساند و
هنجارهاي زندگي رانگهداري كند ( ١٤ )" و سپس علائم تندرستي را بدين صورت،
بيان مينمايد:
"برخي از اين علائم دلالت بر اعتدال مزاج دارد كه در جاي خود آنرا ذكر
خواهيم كرد، بخشي نيز درستي و بهنجاري تركيب را مي رساند و آن بر سه وجه
است:
الف) نشانه هاي گوهري (اصلي) ، كه در آن سرشت و حالت و اندازه و عدد بر وفق
مراد است
ب) علائم عِرضي (روي آوردي) مانند زيبائي و خوش هيكل بودن
ج) علائم تمامي (رفتاري) كه عبارت است از درستي در انجام كارها و انجام كار
درست و تمام و كمال . هر اندامي كه وظيفه خود را صحيح انجام داد اندامي است
.( سالم و درست ( ١٧
علائم تندرستي را مي توان از ميان نشانه هاي ذكر شده برچيد كه عبارتنداز :
اعتدال در : بسودن، گرمي، سردي، خشكي، تري، نرمي، سختي، سفيدي و سرخي،
فربهي، لاغري و اندكي گرايش به سوي فربهي.
خواب و بيداري شخص معتدل المزاج ، معتدل است و حركات اندام ها
حسب المرام و با سهولت انجام مي گيرد و نيروي تخيّل او قوي، و قدرت ذاكره اش
نيرومند است.
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
١ ٨
اخلاق شخص معتدل المزاج حد واسط بين افراط و تفريط است، يعني نه
زياد جسور است و نه بسيار ترسو، نه زياد خشمگين است و نه بسيار بي تفاوت، نه
زياد زيرك و نه بسيار كودن، نه زياد هرزه است و نه بسيار با وقار، نه زياد متكبر
است و نه بسيار خودكم بين، در كنش ها بي دريغ و سالم است، خوب و سريع نمو
مي كند و مدت نموّش زياد مي پايد، خوآب هاي خوش مي بيند، از بوي خوش و آواز
خوش و مجالس شادي و سرور، لذت مي برد.
صاحبان مزاج معتدل دوست داشتني، گشاده روي و خوش برخورد
هستند. در اشتهاي به غذا و نوشيدني، اعتدال دارند، دستگاه گوارش، معده، كبد و
رگ هاي آن ها به خوبي كار مي كند، سراسر وجودشان در اعتدال است، دفع مواد
."( زائد در آنها معتدل است و از مجاري عادي بيرون مي ريزد ( ١٨
ژرف نگري ابن سينا چنين اقتضاء مي كند كه قضاوت معقول و پايائي
را در مورد تعريف سلامت و بيماري از خود به يادگار بگذارد و به نسل امروز نيز
گوشزد كند كه تمامي پديده ها و همه تعاريف، نسبي هستند و مخصوصا وقتي
چندين عامل كيفي دروني و بيروني، در روند سلامت و بي ماري مداخله
مي نمايند تعاريف را نميتوان همچون يك قالب انعطاف ناپذير، طراحي كردكه
بازده آن براي تمامي افراد و در كليه شرايط ممكن، يكسان باشد . وي عوامل
جسمي، رواني و اجتماعي را نه تنها موثر بر روند سلامت و بيماري مي داند بلكه
اين عوامل را كارگزاران اصلي سلام ت، دانسته وحتي فرد ظاهرا سالمي كه خود
احساس سلامتي نمي كند، را سالم نمي داند و بنابراين تعريف سازمان جهاني
بهداشت در عصر حاضر مبني بر:
"تندرستي حالت آسايش كامل جسمي، رواني و اجتماعي است و تنها
به نبودن بيماري و يا زمينگيري اطلاق نمي شود " ( ٥) را در همان زم ان در ذهن
خود، مرور و بر قلم خويش، جاري نموده است ولي همانطور كه اشاره شد اين
تعريف را در يك قالب انعطاف پذير و نسبي و بر اساس شرايط پذيرفته شده به
وسيله ساكنين يك منطقه و برآورده شدن نيازهاي آنان برحسب سطح توقع و
انتظار آنها، پي ريزي نموده به طور خلاصه، س لامتي را در احساس سالم بودن،
در شرايط اقليمي و مسكن و غذا و آسايشي متناسب با نياز و سطح انتظار وتوقع
سيري در پزشكي نياكان
١ ٩
سكنه هر محيطي دانسته، موضوع را در قالب واقعيت هاي زير، بيان فرموده
است:
"از آنچه سابقا بيان كرديم ياد گرفتي كه نه اعتدال و نه حالت بهبودي،
هيچيك در وصف مع يني نمي گنجد و همچنين هيچ مزاجي بر تندرستي و اعتدال
معيّن قرار نمي گيرد و هر حالتي در موقعي و هر اعتدالي در شروطي مورد پژوهش ما
.( است ( ١٤
منظور از سازگاري اين است كه : شخصي كه خود را كاملا صحيح و سالم
و داراي مزاج معتدل مي داند حالت او را سازگار مي ناميم . كسي كه حس مي كند
تندرستي را از دست داده و مزاجش طبيعي نيست در اين بحث ناسازگار ناميده
مي شود. پس احساس تندرستي كردن دليل بر سلامت مزاج است و احساس خلاف
آن كردن، عكس آنست.
يادت باشدكه ما قبلا در گفتار كلي راجع به سلامت گفتيم كه تندرستي،
نسبي است و قياس استا نده اي ندارد . هر مزاجي در هر شخصي، اعتدال ويژه اي
دارد، شايد كسي بر مزاجي تندرست است و كسي ديگر داراي همان مزاج، بيمار
است. ولي بايد دقت كرد هرآنچه در مزاج كسي مايه سازگاري است و در شخص
ديگري عكس آن، و هرآنچه در آن ديگري وسيله تندرستي و در اين شخص
علامت بي ماري مزاج است، هر دو را باهم مقايسه كرد و سنجيد، چه افراط در هر
يك از ويژگي ها حتما زياني بدنبال دارد . مزاج خارج از اعتدال ممكن است براي
بعضي از اشخاص وسيله تندرستي باشد اما نبايد اين خروج از اعتدال بسيار زياده
ازحد لازم باشد، كه افراط در عدم اعتدال هيچ وق ت و براي هيچ مزاجي مايه
تندرستي نيست ( ١٩ )" و خلاصه اينكه امروزه نيز اين واقعيت را پذيرفته ايم كه
در اكثر متغيرهاي تندرستي، تفاوت هاي فردي قابل توجهي وجود دارد و لذا در
اغلب موارد، مشكل مي توان گفت "طبيعي (نرمال) " چيست و غيرطبيعي
(آنرمال) كدام است ؟ چرا كه معمولا تفاوت واضحي بين "طبيعي" و
"غيرطبيعي" وجود ندارد و تعاريف آنها نيز به آساني صورت نمي گيرد و از ديدگاه
خبرگان سازمان جهاني بهداشت، اگر هميشه بين توزيع فراواني مشاهدات افراد
طبيعي و غيرطبيعي، اختلاف واضحي وجود داشته باشد اين كار، ساده خواهد
بود ولي مت اسفانه اين به جز در اختلالات ارثي كه با يك ژن غالب مشخص
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٢٠
مي شوند به ندرت يافت مي شود، گاهي اوقات توزيع فراواني ها روي هم مي افتد
ولي بيشتر اوقات فقط يك توزيع، درست است و افراد به اصطلاح غيرطبيعي در
.( انتهاي توزيع نرمال قراردارند ( ٥
بهداشت محيط ازديدگاه ابن سينا
١ آب
ابن سينا در زمان خود، بر اهميت بهداشتي آب، واقف بوده، گوهر
اصلي تمامي آب هاي موجود را گوهر واحدي مي دانسته، آب ها را بر حسب
مرغوبيت آنها طبقه بندي نموده، تاثير تابش نور خورشيد، پالايش، تقطير،
جوشاندن و امثال اينها را بر تصفيه آب به خوبي مي شن اخته و آب هاي سبك و
سنگين (سخت) را چنان توصيف نموده كه گوئي براي نسل امروز، سخن
مي گويد!. وي در قسمتي از كلام خود چنين يادآور شده است :
"آب گوهري است كه غذا را روان و رقيق مي گرداند و آن را همراهي
مي كند تا به درون رگ ها برسد و تا موقع خارج شدن از بدن، هم راه آن است . در
.( تمام كارهاي غذا به آب نياز هست و كمك آن لازم مي باشد ( ٢٠
آب ها از حيث گوهر، يكي هستند، ليكن به وسيله آميزه هاي خارجي وكيفياتي كه بر
آنها چيره مي شود تغيير حالت مي دهند . بهترين آب ها آب چشمه سار است ليكن نه
هر چشمه ساري و . . . شرط لازم اين است كه آب، جاري باشد، تابش خورشيد به
آن برسد و بادها بر آن بوزند . در چنين حالتي است كه آب جاري مطلوب تر از آب
سرچشمه است . ليكن سر باز بودن آب راكد، مطلوب نيست و بهتر است چنين آبي
دروني و پوشيده باشد . آبي كه از نقاط مرتفع به نواحي پائين سرازير است و داراي
صفات نيك ياد شده است بهترين آب روي زمين مي باشد . چنين آبي با آن صفات،
چنان گوارا است كه گوئي مزه شيرين دارد . اين آب، سبك وزن است، هيچ طعم و
بوئي بر آن غالب نيست، زود پز (دماي جوش پائينتر ) و زود حل كننده است . در اكثر
حالات، آب سبك از آب سنگين بهتراست . براي سنجش آب ها دو راه وجود دارد :
يكي به وسيله پيمانه و ديگر اينكه دو تكه پارچه يا پنبه را كه وزن برابر دارند در دو
آب جداگانه فرو مي برند تا كاملا خيس شوند . اين دو قطعه خيس شده را چنان
مي فشارند كه ديگر آبي پس ندهند، آنگاه هر دو قطعه را مجددا وزن مي كنند قطعه
سيري در پزشكي نياكان
٢١
سبك تر بهتر است . آب ناگوارا به وسيله تبخير و تقطير، مطلوب مي گردد . اگر عمل
.( تبخير و تقطير ممكن نشد بايد آنرا جوشاند ( ٢٠
دانايان مي دانند كه آب جوشيده كم بادتر است (داراي هواي كمتر است )
و زودتر سرازير مي شود ولي طبيبان مبتدي برآنند كه اگر آب، جوشيده شد لط يفش
متصاعد مي شود و غليظش جاي ميماند و اگر آبي غليظ باشد و لطيفش رفت نبايد
به گوارائي آن اميدوار بود . ولي بايد بداني كه آب تا موقعي كه آب است تمام
اجزايش در لطافت و غلظت، همانند و برابرند، زيرا آب جسمي است بسيط و
.( تركيب نيافته ( ٢٠
اگر آب را بجوشانيم، از ط رفي غلظتي را كه بر اثر سرما دريافت كرده
است از خود مي راند و از سوي ديگر در اجزاي آن چنان تخلخلي روي مي دهد كه
هيئت آن بسيار رقيق ترمي شود و التصاق اجزاي آن از هم مي پاشد و آنگاه ذرات
غلظت بخش خاكي كه در آن محبوس هستند (املاح) از قيد تراكم رهائي مي يابند و
آزادانه سرازير و ته نشين مي گردند . وقتي اين ذرات ته نشين شدند، آبي سره و
نزديك به همان عنصر ساده باقي مي ماند . همانطور كه گفتيم جوشاندن آب گوهر
آن را لطافت مي بخشد . برهم زدن آن نيز وسيله اي است در درجه دوم كه اين
لطافت را ايجاد مي كند . آب چاه و قنات در مق ايسه با آب سرچشمه، نامطلوب به
شمار مي رود، چه اين آب مدت ها در دل خاك زنداني بوده است، با خاكي ها آميخته
است و مواد متعفن درآن وارد شده است . اين آب به وسيله نيروي بازوي انسان و با
بكار بردن فن و حيله به بيرون تراويده است آبي نيست كه داراي نيروي جهش و
حركت به طرف سطح زمين باشد . بدترين نوع اين آب ها آبي است كه در لوله هاي
سربي جريانش داده اند . آبي كه با گوهر معدني آميخته است و يا بسترش معدني
است و آبي كه در آن زالو وجود دارد بسيار نامطلوب است ( ٢٠ )". و ما نيز در آغاز
قرن بيست و يكم ميلادي، همان مفاهيم را در قا لب كلمات و جملات مستند
علمي، بيان و به عبارت صحيح تر، تكرار مي نمائيم به طوريكه در مورد تاثير
جوشاندن آب بر سختي و برخي از خواص ديگرآن چنين ميگوئيم:
و ته نشين نمودن كربنات Co جوشاندن به وسيله خارج ساختن ٢
كلسيم نا محلول سختي آب را از بين ميبرد ولي انجام آن براي سبك كردن
مقادير زياد آب گران تمام مي شود. فرمول عمليات چنين است:
Ca (CO3H)2 → Ca (CO3 + CO2 + H20)
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٢٢
جوشاندن، روش مطلوبي به منظور خالص كردن آب براي مصارف
خانوار است و براي كارآمد بودن روش بايد آب به مدت ٥ تا ١٠ دقيقه در "نقطه
جوش" باشد. جوشاندن، ميكرو ب ها، ويروس ها، كيست ها و تخم كرم ها را
مي كشد و آب را سترون مي نمايد . با جوشاندن، سختي موقت آب هم از بين
مي رود زيرا دي اكسيد كربن آب خارج و كربنات كلسيم آن ته نشين مي شود .
.( طعم آب هم دگرگون مي شود ولي اين دگرگوني بي زيان است ( ٤
٢ هوا
محيط پيرامون انس ان را هوائي احاطه كرده است كه زندگي تمامي
موجودات هوازي و ازجمله انسان، وابسته به آن و بلكه درگرو آنست و آنچه كه
به تعبير سعدي، ممدّ حيات و مفرّح ذات، ناميده شده است همين هوا و خواص
حياتبخش آنست چرا كه علاوه بر تامين اكسيژن بدن، موجب انتقال
محرّك هاي شنوا ئي و بويائي نيز مي شود و موجبات خنك كردن بدن را نيز
فراهم مي نمايد و در عين حال همچون آب پاك، ممكن است دستخوش
آلودگي و تعّفن، واقع شود و سبب انتقال بيماري هاي عفوني و غيرعفوني گردد
و از اين لحاظ در مبحث بهداشت محيط، جايگاه خاصي را به خود اختصاص
داده موضوعا تي نظير تركيب هوا، دگرگوني هاي فيزيكي و شيميائي، منابع
آلودگي هوا نظير صنعت، وسايل نقليه موتوري ، و غيره، تاثير آلودگي هوا بر
گياهان و جانوران، جنبه هاي اقتصادي آلودگي هوا و راه هاي پيشگيري از آن
مطرح و به طور مف ّ صل، توضيح داده شده و مورد بحث، قرار گرفته اس ت و
همانطور كه در صفحات قبل، اشاره شد ابن سينا "هوا" را يكي از عوامل موثر بر
سلامت و بيماري مي داند و استنشاق هواي مناسب را به عنوان يكي از موازين
رعايت بهداشت، معرفي نموده هواي سالم و مناسب را چنين توصيف مي نمايد :
"هواي خوب و مطلوب هوائي است كه آزاد باش د و مواد خارجي از قبيل
انواع بخار و دود با آن نياميخته باشد و همچنين در بين ديوارها و سقف محبوس
نباشد و آن نيز در صورتي است كه تباهي فراگير بر هوا عارض نشده باشد وگرنه
هواي جاهاي سرپوشيده، سالم تر از آن است . هواي آزاد و دور از تباهي و ناخالصي
سيري در پزشكي نياكان
٢٣
آن است كه صاف و پاكيزه باشد و به بخار مسيل ها، جنگل ها، گردشگاه ها، كشتزارها
. . . نياميخته باشد و از گندزارها و بوي بد به دور باشد . هواي آزاد لازم است علاوه
بر شرايط مذكور، از نسيم هاي مطبوع، مدد يابد و از آن بي بهره نباشد . بديهي
است كه بادهاي سلامت بخش غالبا در بلندي ها و جلگه هاي هموار مي وزند.
نشانه هواي خوب آن است كه تنفس را تسهيل كند و به هيچ وجه گلو را
نگيرد و نفس را به اشكال نياندازد.
سالم ترين هوا در هر فصلي هوائي است كه بر طبيعت و مزاج فصل
باشد. اگر هواي موجود با مزاج فصل، ناسازگار باشد بيماري ها را با خود مي آورد (
٢١ )"و سپس آلودگي هوا و مواد آلاينده آنرا چنين توصيف مينمايد:
"تا زماني كه هوا معتدل و صاف است و چنان گوهر بيگانه اي با آن نياميزد
مايه صحت و تندرستي و ضامن حفظ سلامتي است، ليكن اگر برعكس آن باشد
نتيجه نيز معكوس خواهدبود ( ٢٢ ). ممكن است هواهاي ناسازگا ر و غيربهداشتي،
سبب توليد عفونت در بدن شوند ( ٢٣ ). منظور ما از هواي متعفن شده، هواي ساده
و ناآلوده اي كه محيط را فرا گرفته است نيست بلكه منظور از هواي قابل عفونت،
جرم هاي منتشر شده در جو است كه عبارت از آميخته اي از هواي حقيقي و اجزاي
بخار نمناك و اجزاي خاك ي است كه به صورت دود و گرد و غبار بالارفته است و
همچنين اجزاي آتشين است . اگر اين آميزه را هوا مي ناميم بدين معني نيست كه
هواي تمام عيار است، مانند اين است كه آب دريا و سيل ها را نيز آب مي ناميم ولي
در واقع آب تمام عيار و ساده و بي آلايش نيست و آميزه اي است از آب و هوا و
خاك و آتش كه در آن آب ، چيرگي دارد . چنين هوائي كه با اجسام ديگر آميزش
دارد، ممكن است متعفن شود و گوهرش به تباهي انجامد، همچنانكه آب مسيل ها
."( مستعد گنديدن و تباه شدن گوهرش مي باشد ( ٢٤
٣ غذا
ابن سينا معتقد است بهترين غذاها براي تندرستي عب ارتند از : گوشت،
گندم ، شيريني و شربت و ميوه هاي واجد ارزش غذائي را شامل انجير، انگور و
خرما دانسته ، توصيه هاي بهداشتي زير را مورد تاكيد، قرار داده است:
١) غذا را نبايد بدون داشتن اشتها خورد "
٢) در زمستان غذاهاي گرمي بخش و در تابستان، غذاهاي سردي دهنده
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٢٤
بايد خورد
٣) گرمي و سردي غذا هرگز نبايد خارج از توان شخص باشد
٤) هرگز نبايد آنقدر غذا خورد كه جائي در معده نباشد و بايد قبل از سير
شدن و باقي ماندن اشتها دست از طعام كشيد
٥) در مسئله خوراك همواره بايد به مقداري عادت كرد و پا از آن فراتر
ننهاد. بدترين خوراك ه ا آن است كه بر معده سنگيني كند و بدترين
نوشابه ها آن است كه بيش از حد اعتدال باشد و در معده بالا آيد . كسي
كه امروزه بيش از اندازه خورده است بايد فردا خود را گرسنه نگهدارد
٦) زيان بخش ترين نوع غذا خوردن، آن است كه قبل از هضم و پخته
شدن غذاي قبلي، غداي ديگري بر آن وارد شود . بدترين كارها انباشتن
شكم و پرخوري است، بويژه اگرغذا ازنوع ناپسند باشد
٧) در فصل زمستان نبايد غذاهاي كم تغذيه اي مانند دانه ها و بقولات
خورد. غذاهاي زمستاني بايد مغذي تر از حبوبات و واجد ارزش غذائي
بيشتري باشد. غذاهاي تابستاني بايدبرعكس غذاهاي زمستاني باشند
٨) مقدار غذا بر قياس عادت و نيرومندي غذا خورنده است . شخص
تندرست بايد آنقدر بخورد كه احساس سنگيني نكند و اندام هاي
سرازيري اش كشيده نشوند، باد نكند و شكمش به قرقر نيفتد و غذا از
پائين به بالانيايد و دلش بهم نخورد
٩) اگر بر اثر غذا نبض به د رشتي بزند و نفس كوتاه، بيرون آيد بايد
دانست كه غذا از حد اعتدال پا فراتر نهاده است، زيرا اگر معده، بيشتر از
حالت لازم انباشته شود مزاحم حجاب حاجز مي شود و در نتيجه، تنفس،
كوتاه و پي درپي مي آيد
١٠ ) كسي كه نمي تواند غذاي مورد احتياج خود را در يك وعده هضم كن د
بايد دفعات غذا خوردن را افزايش و مقدار غذا را كاهش دهد
١١ ) خوگرفتن به نوع غذا نيز اهميت دارد . همچنين هر سرزميني
ويژگي هائي از طبايع و مزاج ها را دارد كه خارج از دستور مقياس تعيين
شده است . اين نكته را نبايد فراموش كرد كه بايد بررسي هائي در باره
سنجش ها، پژوهش ها و آزمايش ها بكني و آنها را مقياس قراردهي
١٢ ) شايد غذائي كه به آن عادت شده است و تا اندازه اي زيان هائي هم
در بر دارد بيشتر از غذاي نشناخته، مفيد باشد . براي هر جسمي و هر
مزاجي غذاي ويژه اي ملايم است و اگر آن را تغيير دهيم دچار زيان
سيري در پزشكي نياكان
٢٥
مي گردد. برخي از خوراك هاي خوب و مطلوب براي بعضي از مردم،
مناسب نيست و بايد از آن دوري جويند
١٣ ) اين نكته را بايد بداني كه بهترين نوع غذاهاي مطلوب غذائي است
كه شخص از آن بسيار لذت مي برد . ليكن غذاي لذيذ در شرايطي خوب
است كه اندام هاي اصلي همه سالم و نيكو مزاج باشند و گرنه لذت بردن
دليل برخوبي نمي شود
١٤ ) نوشيدن آب در موقع غذا خوردن و دنبال كردن غذا با آب، زيان
آورترين كارها است
١٥ ) كسي كه به سنين پيري رسيده است بايد بداند كه معده اش همان
معده دوران جواني نيست . اگر همان اندازه و همان نوع سابق را از حيث
غذا دنبال كند خوراكش همه به مواد زائد، تبديل مي شود . بهتر آن است
كه اندازه غذا را كاهش دهد
."( ١٦ ) خوردن چربي زياد، تنبلي مي آورد و اشتها را از بين مي برد ( ٢٥
٤ مسكن
ابن سينا درمورد گزينش مسكن به نكات بهداشتي مهمي نظير آفتاب
گير بودن، وضعيت تهويه و نور كافي و اطمينان از سلا متي مردم محل، اشاره
كرده و رهنمودهاي زير را ارائه كرده است :
"وقتي كسي جاي سكونتي برمي گزيند بايد خاك، حالت پستي و بلندي،
باز بودن، پوشش، آب و گوهر آن و حالت آب در جوشيدن، باز شدن و بالارفتن و
پائين آمدن را بررسي كند و بداندكه آيامحل سكونت، بادگير و يا جا ئي گود و
فرورفته است، بايد بادهاي منطقه را بشناسد كه آيا سالم است يا نه و همچنين
نقاط مجاور آنجا مانند دريا، مسيل ها، كوه ها و كان ها را مورد تحقيق قرار دهد . از
تندرستي و بيماري مردم آن سامان بايد با خبر شود كه تاچه حدّ نيرومندند، اشتها و
هضمشان چه اندازه است و چه غذاهائي مي خورند . و بداند كه آيا آب هاي منطقه از
آبراهه هاي تنگ مي آيند يا مسيل هاي گشاد و باز و مردم آنجا با چه نوع بيماري ها
بسيار خو گرفته اند . آنگاه پنجره ها و درهاي محل سكونت بايد شرقي شمالي باشند،
به دخول بادهاي شرقي به اندرون خانه اهميت زيا د داده شود، آفتاب بايدهمه جاي
."( خانه اش را بگيرد، زيرا آفتاب هوا را مساعد مي گرداند ( ٢٦
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٢٦
اهميت بهداشتي ورزش
جملات زير برگزيده اي از يك بحث مف ّ صل و جالب توجه در مورد
ورزش است كه ابن سينا در كتاب قانون، به رشته تحرير درآورده و آنقدر زنده و
پويا است كه نياز به هيچگونه توضيح اضافي ندارد:
"از آنجاكه اساس تندرستي به ترتيب اهميت، بر ورزش و غذا و خواب
قرار دارد . بهتر است اهمّ را بر مهمّ ترجيح دهيم و موضوع ورزش را پيش
كشيم :
ورزش حركتي است تابع اراده . در ورزش، تنفس بلند و بزرگ و پي در
پي مي آيد . هركس بتواند با ش يوه صحيح و متناسب با اعتدال مزاجش و در وقت و
هنگام مناسب ورزش كند از مداواي بيماري هاي مادي و بيماري هاي مزاجي كه در
دنباله آن مي آيد، بي نياز مي گردد . اين بهره برداري از ورزش هنگامي ميسّر است
كه دستورات ديگر بهداشتي را به كلي مراعات كند.
همچنانكه مي داني، ما مجبوريم غذا بخوريم و مي داني كه تندرستي ما با
غذئي است كه مناسب مزاج ما است يعني غذائي كه در كيفيّت و كمّيت، معتدل
است. تمام قسمت هاي غذائي كه ما مي خوريم بدون استثناء كنش غذائي ندارد،
بلكه در هر مرحله از مراحل هضم، بخشي از آن به صورت ماده زائد در مي آ يد و
طبيعت مي كوشد آن را از بدن دفع كند . ليكن بايد دانست كه طبيعت نمي تواند موادّ
دفعي را بكّلي از بدن براند و حتما بعد از هر هضمي مقداري از اين موادّ زائد باقي
مي ماند. وقتي اين مقادير اندك، زياد شدند و جمع آمدند، مواد دفعي زياد مي شود و
به تن زيان مي رساند ( ٢٧ ) وي اضافه مي كند :
ورزش، ما را از استعمال دارو بي نياز مي سازد و بهترين بازدارنده امتلاء
است. اگر ورزش به صورت صحيح و چنانكه بايد و شايد انجام پذيرد، عوامل
بيماري هاي امتلاء از بين مي رود . ورزش علاوه برآن فوائد ديگري به شرح زير، دارد
:
١) ورزش حر ارت ملايم پديد مي آورد و مواد دفعي را روز به روز مي گدازد
و به طور منظم و مرتب آنها را از جاي مي لغزاند و راه بيرون آمدن را به آنها
مي نمايد و نمي گذارد هر روز قسمتي باقي بماند، جمع شود و تاثيري بگذارد
٢) چنانكه گفتيم ورزش توليد حرارت مي كند و حرارت غريزي ر ا فزوني
مي دهد. بر اثر ورزش، مفاصل سخت و نيرومند مي شوند، پي ها نيرو مي گيرند، در
سيري در پزشكي نياكان
٢٧
كنش هايشان قوي مي گردند و از تاثيرپذيري در امان مي مانند
٣) اندام ها بر اثر ورزش براي پذيرش غذا آمادگي بيشتري مي يابند زيرا
مواد دفعي از آنها دست برداشته و جاي غذا خالي مانده است
٤) نيروي جذب كننده بر اثر ورزش به حركت در مي آيد و گره از اندام ها
مي گشايد، اندام ها به نرمش در مي آيند، رطوبت هاي بدن رقيق مي گردند و منافذ
.( ريز بدن، فراختر مي شوند ( ٢٧
بهداشت مادر و كودك
بهداشت مادر و كودك عبارتست از مراقبت هاي بهداشتي ارتقائي،
پيشگيري، درماني ، و بازتواني براي مادران و كودكان . اين مراقبت ها زمينه هاي
فرعي ديگري نظير بهداشت دوران بارداري، بهداشت كودك و . . . را هم شامل
مي شود و اهداف ويژه آن عبارتست از:
١ كاستن از ابتلاء به بيماري ها و ميرائي در دوران بارداري، حول
زايمان، شيرخوارگي و كودكي
٢ ارتقاء بارداري سالم
٣ ارتقاء تكامل جسمي و روان شناختي كودكان و نوجوانان در
خانواده.
مراقبت پيش از زايمان عبارتست از مراقبت زن در دوران بارداري .
هدف اصلي آن به پايان رساندن دوران بارداري با حفظ سلامت مادر و كودك
است. و بهتر آن است كه ه رچه زودتر پس از آغاز بارداري شروع شود و در تمام
دوران بارداري ادامه يابد . در بعضي كشورها براي تحت پوشش قرار دادن هرچه
زودتر مادر توسط چرخه خدمات پيشگيري، گزارش موارد بارداري، الزامي است .
اهداف مراقبت هاي پيش از زايمان عبارتست از :
• ارتقاء، حفظ و نگهداري سلامت مادر در دوران بارداري
• تشخيص موارد پرخطر و توجه مخصوص به آنها
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٢٨
• پيش بيني عوارض بارداري و پيشگيري از آنها
• برطرف كردن اضطراب و ترس همراه با زايمان
• كاهش ميزان هاي ابتلاء و ميرائي در مادر و كودك
• آموزش اجزاي مراقبت كودك، تغذيه، بهداشت فردي و بهسازي
محيط به مادر
هرخانم بارداري در حدود ٦٠٠٠٠ كيلوكالري بيش از نياز عادي متابوليسم
به انرژي احتياج دارد . شيردادن روزي ٥٥٠ كيلوكالري مي طلبد . از اين گذشته،
بقاي كودك با وزن هنگام تولد او همبستگي دارد و اين هم با افزايش وزن
مادر هنگام بارداري رابطه دارد . يك زن سالم و عا دي به طور متوسط در دوران
بارداري ١٢ كيلوگرم بر وزنش افزوده مي شود . مطالعات نشان داده است كه
٦ كيلوگرم است و با / افزايش وزن در زنان فقير در دوران بارداري در حدود ٥
اين ترتيب بارداري افزايش قابل توجه نياز به كالري و نيازهاي غذايي را بر
خانم حامله تحميل مي كند و رژيم غذائي متعادل و كافي براي تامين نيازهاي
فزاينده مادر، طي دوران بارداري و شيردهي و جلوگيري از "استرس تغذيه "
بيشترين اهميت رادارد.
توصيه هاي مربوط به بهداشت فردي هم به همين اندازه اهميت دارد، بايد
نياز به شستشوي روزانه و پوشيدن لباس هاي تميز توجيه گرد د و موها كوتاه و
تميز باشد، هشت ساعت خواب و حد اقل دو ساعت استراحت پس از نهار بايد
توصيه شود . از يبوست (باخوردن سبزي، ميوه و آب ميوه ) و از مصرف
مسهل هاي روغني پرهيز شود، ورزش به صورت كار سبك در خانه توصيه
مي شود ولي فعاليت فيزيكي در دوران بارداري ممكن است بر جنين آسيب
برساند.
مراقبت پيش از زايمان تنها به معناي ملامسه شكم، آزمايش خون و ادرار
و تعيين اندازه هاي لگن زن نيست . بدون ترديد اين كارها در مراقبت پيش از
زايمان مهم هستند ولي آماده سازي رواني زن هم به اندازه آماده سازي جسمي
اهميت دارد . بايد به زن باردار زمان و فرصت كافي داده شود تا در باره همه
سيري در پزشكي نياكان
٢٩
جنبه هاي بارداري و زايمان با روشني و آزادانه حرف بزند . اين كار در برطرف
.( كردن ترس هاي او از زايمان، بسيار موثراست ( ٤
و جالب توجه است كه ابن سينا آسيب پذيري ها، نيازهاي تغذيه اي و
مسائل عاطفي دوران بارداري را مورد توجه، قرارداده و بر مراقبت هاي ويژه اين
دوران، تاكيد بسيار فرموده و ده ها صفحه از كتاب نفيس قانون را به اين
موضوع، اختصاص داده است كه ذيلا به گزيده اي از اين مطالب، پرداخته
مي شود :
"در اوان بارداري تا توّلد نوزاد، بايد زن بار دار خود را چنانكه لازم و من اسب
حال است مراعات كند . ما در اين باره دستوراتي مي دهيم كه هر زني در حالت
بارداري، آن را كاملا اجرا كند بهره بيند و با مشكلات غيرمنتظره روبرو نمي شود :
١) در سراسر دوران بارداري بايد شكمشان نرم باشد و از يبوست بپرهيزند
٢) اگر يبوسيت شديد داشتند شير خِشت (نوعي صمغ گياهي با خاصيت مليّن )
و امثال آن بخورند تا لينت يابند
٣) ورزش نه شديد و نه بسيار ناچيز بلكه ورزش ميانگين بكنند
٤) به آرامي پياده روي نمايند اما آن هم نه بيش از اندازه كه به افراط
٥) نبايد به هيچ وجه حركات بسيار شديد بكنند و نبايد از جائي به جائي بپرند
٦) بايد از ضربت خوردن و بر زمين افتادن برحذر باشند
٧) از پرخوارگي و از خشمناك شدن، بپرهيزند
٨) بايد كوشش كنند كه اندوهگين نباشند و بسيار غم نخورند . خلاصه از
هرچه سبب بچه انداختن مي شود بايد بپرهيزند . بويژه در ماه اول حاملگي تا
مدت بيست روز و مخصوصا در هفته اول باردار شدن به مدت سه روز بايد از
مراعات اين دستورات غافل نباشند و از هرچه بچه را تكان مي دهد دوري
جويند و هرچه را كه در باره نگهداري جنين نوشته ايم موبه مو اجرا كنند
٩) از سردنده هاي نزديك شكم به پائين خود را با پارچه اي نرم پشمي
بپوشانند
١٠ ) غذايشان نان خوب و برشته با شورباهاي ساده و شورباهاي زيره اي باشد
١١ ) نبايد هيچ تند مزه اي ياتلخ مزه اي رابخورند".
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٣٠
مراقبت بعد از زايمان
كارشناسان مراقبت مادر و كودك، اهداف مراقبت هاي پس از زايمان
را بدين شرح بيان نموده اند:
١) پيشگيري از عوارض دوره پس از زايمان
٢) بازگشت سريع مادر به بهينه وضع سلامت
٣) مراقبت از كافي بودن تغذيه كودك از پستان مادر
٤) ارائه خدمات تنظيم خانواده
٥) ارائه آموزش هاي اساسي بهداشت به مادر يا خانواده او.
ابن سينا در آن زمان به اين موضوع مهمّ نيز توجه داشته و دستوراتي
متناسب با دانش روز و حتي فراتر از آن در زمينه رعايت بهداشت بعد از زايمان
و ازجمله پوشاندن بدن مادر بلافاصله بعداز زايمان به منظور جلوگيري از جمود
عضلاني بعدي، تغذيه مادر، مدت زمان خونريزي بعدي و بهداشت نوزادان و
امثال اينها صادر كرده و متذكر شده است كه :
"همين كه مادر نوزاد را به دنيا آورد بايد خود را بپوشد كه سرما نخورد،
كوشش كند خون كافي بيرون دهد و غذاي خوب و مناسب حال بخورد . نبايد يك
دفعه به غذاهاي پرمايه و ديرهضم هجوم آورد . مبادا زياده از حد لازم گرمي به
درونش راه يابد و نيروي تغييردهنده كبد را ناتوان كند و تشنگي ز ياد بر او دست
يابد.
خونريزي ايام بعد از زايمان، حركت ها و نوبت هائي دارد . در وهله اوّل
تشويش و درد همراه دارد . اگر خون زايچگي از بيست روز گذشت و تا بيست و
چهار روز فروكش نكرد يا بعد از فروكش كردن باز برگشت، معلوم مي شود كه
."( حالت غيرطبيعي است، كه حتما بايد مادر، خود را پاكسازي كند( ٢٨
نوزاد را در تابستان بايد با آب معتدل، شستشو داد . در زمستان، آب
شستشو بايدكمي گرم باشد ولي نه به آن اندازه اي كه آزار دهنده باشد . بهترين
موقع شستشوي نوزاد بعد از خواب طولاني است . رواست كه نوزاد را روزي دو تا
سه بار شست و زيان ي ندارد كه در تابستان آب شستشوي نوزاد، ولرم و تا اندازه اي
خنك باشد ولي در زمستان حتما بايد معتدل الحراره باشد . گرمي آب شستشو بايد
به حدّي باشد كه تن نوزاد را گرم كند . موقع استحمام نوزاد بايد مواظب بود كه آب
سيري در پزشكي نياكان
٣١
."( در سوراخ گوش هايش نفوذنكند ( ٢٩
شير مادر در هر شرايطي براي شيرخوار، خوراك ايده آل است و هيچ
خوراك ديگري براي كودك پيش از چهار يا پنج ماهگي نياز نيست و مزاياي
شير مادر را ميتوان به شرح ذيل، خلاصه نمود :
١ سالم، پاكيزه، بهداشتي و ارزان است و با گرماي مناسب در
دسترس كودك قرارمي گيرد
٢ همه نيازهاي غذاي ي شيرخوار را در چند ماه نخست زندگي او
برآورده مي سازد
٣ داراي عوامل ضد ميكروبي مانند ماكروفاژها، لنفوسيت ها،
ت رشحي، عامل ضد استرپتوكوك، ليزوزيم و A ايمونوگلبولين
لاكتوفرين است . اين عوامل نه تنها در برابر بيماري هاي اسهالي و
آنتروكوليت نكروزان، حفاظت قابل توجهي ايجاد مي كندبلكه در برابر
عفونت هاي تنفسي در ماه هاي اول زندگي نيز كودك را حفظ مي نمايد
٤ شير مادر به آساني گوارش مي يابد و هم توسط كودك نارس و هم
توسط كودك عادي بكار گرفته مي شود
٥ "بستگي" بين مادر و كودك را افزايش مي دهد
٦ عمل مكيدن، كودك را در برابر استعداد چاقي حفظ مي نمايند
٧ شير مادر كودك را در برابر استعداد چاقي حفظ مي نمايند.
٨ مزاياي زيست شيميايي چندي دارد، ازجمله : پيشگيري ازكم شدن
كلسيم و منيزيم خون در دوران نوزادي
٩ شير دادن از پستان مادر، به والدين هم كمك مي نمايد زيرا با
طولاني تر شدن دوران ناباروري بين تولد كودكان فاصله گزاري
.( مي شود ( ٤
در كتاب "پيشگيري ازبيماري هاي بزرگسالان در دوران كودكي " كه
از انتشارات سازمان جهاني بهداشت است بارها بر اثرات ديررس شير مادر،
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٣٢
اشاره نموده و ازجمله در ارتباط با اثرات پيشگيرنده آن بر چاقي و آترواسك لروز،
چنين آمده است : مزاياي تغذيه با شير مادر مي بايست مورد تاكيد قرار گيرد،
بخصوص بايد اين نكته را به مادران گوشزد نمود كه چاقي در كودكاني كه از
شير مادر تغذيه مي كنند نسبت به كودكانيكه از شيرخشك، استفاده مي نمايند، از
شيوع كمتري برخوردار است . همچنين تغذ يه از شير مادر، نسبت به تغذيه از
شيرخشك داراي مزاياي زيادي است و از نظر اجتناب از عوامل خطر
آترواسكلروز نيز حائز اهميت است . نسج چربي كودكان چاق و غيرچاق تا حدّ
زيادي از نظر تركيب اسيدهاي چرب با يكديگر متفاوت است، كه اين تفاوت از
اختلاف بين اين كودكان از نظ ر عادات تغذيه اي، منشاء مي گيرد . در يك بررسي
كه در مورد ميزان كلسترول سرم در شيرخواران ساكن شرق آفريقا و
شيرخواران اروپائي، انجام شده است هيچ تفاوتي بين آنها مشاهده نشده اما
ميزان كلسترول سرم در كودكان ٧ تا ٨ ساله رقم مشخصي بوده است . به هر
صورت، حتي در مرا حل اوليه زندگي، مي توان تغييرات ساختماني را در داخلي
ترين لايه شرائين، به علت مسائل تغذيه اي در بررسي مورفولوژيك طرح ريزي
تشخيص داد ( ٧). ابن سينا در اين زمينه فرموده است: WHO شده توسط
"شير مادر براي نوزاد از هر شير ديگري بهتر است، زيرا بيشتر از هر
غذاي دي گر، به گوهر غذائي نوزاد كه در زندگي جنيني به او مي رسد شباهت دارد .
حتي به تجربه، ثابت شده است كه در دهان گرفتن نوك پستان، در دفع آزار
شيرخواران، بسيار سودمند است . جهت اعتدال مزاج و پرورش صحيح و سالم
نوزاد، علاوه بر شير، مراعات دو نكته بسيار مهم ديگر نيز ضر وري است : يكي از
آن دو نكته جنبانيدن نوزاد به آهستگي و ملايمت و ديگري موسيقي و آوازي است
كه عادتا براي خوابانيدن نوزاد مي خوانند . نوزاد به هر نسبتي كه براي جنبانيدن و
گوش دادن به موسيقي آمادگي بيشتري پيداكند، تن و روانش براي ورزش هاي
بدني و رواني، آمادگي بيشتري مي يابد.
در مواقعي كه شير مادر ناتوان و يا تباه مي شود و يا در مواردي كه نوزاد
بر اثر خوردن شير مادر لاغرتر مي گردد، چه كسي بايد به نوزاد شيردهد؟ براي اين
كار بايد زن شيردهي را براي شيرخوار برگزيد كه از حيث عمر، هيئت و شكل،
اخلاق، ريخت و هيئت پستان، كيفيت شير، مدت زماني كه اين شيردهنده زائيده
سيري در پزشكي نياكان
٣٣
است و جنس نوزاد وي شرايطي داشته باشد كه به آن ها اشاره مي كنيم:
عمر زن شيرده : اگر عمر زن شيرده بين بيست و پنج تا سي و پنج سال
باشد بسيارمناسب است، زيرا اين مرحله عمر دوره جواني و تندرستي و به كمال
رسيدن است.
هيئت و شكل زن شيرده : زن شيرده بايد داراي رنگ زيبا، گردن ستبر،
سينه پهن و عضله اي گوشت سفت باشد . و از حيث فربهي و لاغري داراي تناسب
اندام و گوشتالو ( نه پيه آلود) باشد.
خلقيات زن شيرده : زن شيرده بايد خوش خلق، خوشخو و خوشروي
باشد، در برابر كنش هاي بد رواني از قبيل خشم، اندوه، ترس و حالات مشابه آن
زود واكنش نشان ندهد . تاثيرپذيري سريع از اين حالات مزاج را تباه مي گرداند،
اين تباهي مزاج ممكن است به شيرخوار سرايت كند . از اين رو است كه پيامبر خدا
(ص) فرمود : "ديوانه را دايگي نشايد " ، گذشته از آن، زني كه بدكردار با شد اعتناي
لازم را به بچه نمي كند و كمتر به او مي پردازد.
ريخت و هيئت پستان : پستان بايد پرگوشت و نسبتا بزرگ و در عين
بزرگي بدون فروهشتگي باشد و از حيث سفتي و نرمي، متناسب باشد . شيري كه از
چنين پستاني مي آيد، از حيث شكل و اندازه، معتدل است، به سفيدي مي زند، تغيير
رنگ نمي دهد و به سبزي و زردي و سرخي نمي زند، داراي بوي خوش است،
عفونت و سستي در آن نيست، به شيريني مي زند و از آن تلخي و شوري و ترشي
حس نمي شود . چنين شيري از حيث مقدار بايد كافي باشد و اجزايش همانند هم
باشند يعني نه آبكي روان باشد و نه زياد غليظ و م تراكم و پنيرمانند و نبايد كف
داشته باشد . شير را بايد به وسيله ناخن آزمود، يعني قطره اي از آن را بر روي ناخن
چكاند، چنانچه جاري بود معلوم مي شود كه آبكي و رقيق است و اگر از روي ناخن
نريخت غليظ مي باشد . شير را علاوه بر وسيله ناخن به وسيله شيشه نيز مي توان
آزمايش كرد به اين ترتيب كه : آن را در شيشه مي ريزيم، اندكي مر (مرمكي) به آن
مي افزائيم و با انگشت، تكان مي دهيم . آنگاه مقداري ماده پنيري وماده آبكي نمايان
مي گردد. اگر دو بخش پنيري و آبكي برابر بودند معلوم مي شود شير، مطلوب است.
اگر دايه واجد شرايط مناسب مذك ور باشد، نوع غذاي وي بايد از گندم،
گوشت بره و بزغاله و گوشت ماهي كه سخت و گنديده نباشد تشكيل شود . كاهو
براي وي بسيار مطلوب است و بادام و فندق هم بد نيست . غذاهائي كه براي دايه،
نامطلوبند عبارتند از : تره تيزك، ريحان كوهي (بادروج) و خردل . نعناع نيز در عداد
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٣٤
اين غذاها است.
اگر دايه، واجد شرايط نباشد و شير وي با مزاج طفل ناسازگار باشد و در
عين حال نتوانيم از شيرش بي نياز باشيم، بايد در طرز خورانيدن شير و در معالجه
شير دهنده ، تدبير كنيم.
وقتي بچه را از شير باز داشتند، غذايش بايد با شوربا (سوپ) و
گوشت هاي سبك شرو ع شود . از شير باز داشتن بچه بايد به طور تدريجي صورت
گيرد. بايد بچه را با قرص هائي كه از نان و شكر ساخته شده است مشغول كرد تا
.( پستان را فراموش كند ( ٣٠
بچه را تا وقتي كه خود به طور طبيعي ياراي نشستن و راه رفتن ندارد،
نبايد به زور به اين كارها وادار كرد، زير ا ممكن است به پشت و ساق هايش آسيبي
برسد. در نخستين مراحلي كه طفل نشستن و يا خزيدن بر روي زمين را شروع
مي كند، بايد زيراندازش نرم باشد تا از زبري زمين خراش برندارد . بايد چوب و
كارد و هر چيزي كه آزار مي رساند ويا مي بُرد از مسير راهش جمع شود و نگذارند
كه طفل از جاهاي بلند پرت شود . وقتي دندان هاي نيش طفل سربر مي آورند نبايد
.( چيز سخت را بجود تا ماده اي كه نيش از آن تكوين مي يابد از بين نرود ( ٣١
سلامت روان، ريشه در اوايل كودكي دارد و لذا شيرخواران و كودكان
خردسال ، بايد رابطه گرم، صميمي و پيوسته اي را از سوي پد ر و مادر خود
.( تجربه نمايند، چرا كه تكامل سلامت رواني، در گرو اينگونه روابط مي باشد ( ٤
ابن سينا در اين رابطه فرموده است:
"بايد بسيار مراقب بود كه در اوان انتقال كودك به مرحله خردسالي،
اخلاق و رفتار وي پسنديده و معتدل گردد . براي اين منظور نبايد كاري كرد كه
كودك به خشم زياد، ترس زياد، اندوه و شب بيداري زياد برخورد كند و يا دچار
شود. هرچه را طفل آرزو كرد بايد زود برآورده شود و از هر چيز نفرت داشت از وي
دور گردد . در اين دستور دو نفع وجود دارد : يكي نفع نفساني است زيرا بچه از
همان طفوليت به اخلاق و رفتار نيكو خ وي مي گيرد و نيكي در او سرشتي مي شود و
از او جدا نمي گردد . ديگر آنكه براي بهبود تنش مطلوب است، زيرا همانطور كه از
سوء مزاج، بدخلقي و بدرفتاري سر مي زند، از عادت به بدخوئي نيز سوءمزاج پيدا
مي شود. مثلا خشم، مزاج را بيشتر از حالت اعتدال گرم مي كند، اندوه ، خ شك
مزاجي ببار مي آورد، پژمردگي و كم ارادگي نيروي رواني را سستي مي بخشد و
سلامت مزاج رابه سوي بلغمي بودن گرايش مي دهد . پس معلوم مي شودكه
سيري در پزشكي نياكان
٣٥
درخوش خلقي دي تن و روان نيز هست.
وقتي كودك از خواب بيدار شد، بهتر آن است كه استحمام شود و بعد به
مدت يك ساعت با اسباب با زي هايش و يا به منظور بازي كردن تنها گذاشته شود،
سپس كمي غذا بخورد و از آن به بعد زياد تر از پيش به بازي بپردازد، باز استحمام
كند و غذا بخورد و تا حد ممكن نگذارند در وقت غذا خوردن آب بنوشد، زيرا آب
."( غذاي خام را قبل از هضم شدن به درون مي راند( ٣٢
هرچه درمد رسه بگذرد بر سلامت روان كودك اثر مي گذارد . برنامه ها
و كارهائي كه در مدرسه انجام مي شود مي تواند نيازهاي عاطفي كودك را
ارضاء يا او را نااميد نمايد .كودكاني كه دشواري هاي عاطفي دارند به خدمات
روانشناسي، نياز دارند . از نظر سلامت روان و كارآيي كودك در يادگيري روابط
مناسب بين آموزگار و دانش آموز و جوّ كلاس درس، اهميت بسياردارد ( ٤) و
جاي هيچگونه تعجبي نيست كه ابن سينا در اين زمينه نيز رهنمودهائي ارائه
داده كه به ذكر جملاتي از آن بسنده مي گردد:
"وقتي كودك به شش سالگي رسيد، بايد او را به معلم و شخص ادب آموز
سپرد و به تدريج به كسب تحصيلش واداشت . نبايد او را به زور وادار كرد كه يك
دفعه كتاب را بگيرد و از خود دور نسازد.
اين بود دستور پرورش خردسالان تا زمان چهارده سالگي آنها . در اين
مدت همواره بايد مراقب حال و مزاج آنها بود كه آيا تري يا خشكي در مزاج آنها و
يا سختي در جسمشان در افزايش يا در كاهش و يا در حال اعتدال است . بايد در
كاهش دادن ورزش به تدريج عمل كنند، حتي در ورزش سخت و دشوار هم كه
نمي خواهند ديگر انجام دهند بايد ترك آن تدريجي باشد . ورزش در بين سن
.( خردسالي و نوجواني بايد به صورت معتدل انجام گيرد( ٤٦
بهداشت سالمندان
افزايش سن انسان در ارتباط با تغييرات آناتوميك و فيزيولوژيك
اعضاء و جوارح بدن مي باشد و تغييراتي نظير كاهش انتشار خون، تغييرات
دژنراتيو و فيبروز و اسكار، جايگزيني چربي رنگدانه ها و ساير مواد، كاهش
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٣٦
سلول ها و بافت ها، افزايش يا كاهش نفوذپذيري سطوح عروقي و نظاير آن در
اين سنين، عارض مي گردد و موجبات سازشكاري و كاهش مقاومت بدن در
مقابل عوامل عفوني را فراهم مي نمايد.
پوست انسان با افزايش سن، متحمّل تغييرات عمده و ميكروسكوپيك
فراواني مي گردد به طوري كه با كاهش چربي زير پوستي از ضخامت آن كاسته
مي شود، پرفوزيون عروقي لايه درم كاهش مي يابد و تشكيلات وابسته به
پوست و ازجمله غدد پوستي، دچار آتروفي مي شوند و لذا سدّهاي فيزيكي
پوست و برخي از خواص ميكرب كشي آن در سنين پيري، دستخوش
سازشكاري مي گردد و علاوه بر اين ها افراد سالخورده، به نحو بارزتري در
معرض تماس با ضربه ه اي ريز و درشت هستند و دچار زخم هاي فشاري و
برخي از بيماري هاي پوستي نيز مي شوند و پرواضح است كه مجموعه اين
تغييرات، موجبات افزايش شيوع و شدت عفونت هاي پوستي را در سالخوردگان،
فراهم مي كند و تغييرات مشابهي نيز در سطوح مخاطي حفرات و اعضاء بدن
بروز مي نمايد و باعث سازشكار شدن فعاليت مژك هاي تنفسي ترشحات
مخاطي و خواص مكانيكي سيستم مخاطي مي گردد و گرفتاري هاي وابسته به
سِّني نظير بيماري هاي انسدادي مزمن ريوي، گاستريت آتروفيك، بيماري هاي
ايسكميك روده، بيماري هاي التهابي روده يا بدخيمي هاي مزمن، منجر به
آسيب سطوح مخاطي مي شود و زمينه را جهت بروز بيماري هاي عفوني در اين
افراد فراهم مي نمايد.
در سنين پيري، احتمال بروز بسياري از بيماري ها بيشتر است و خيلي
از اين بيماري ها بر حساسيت سالخوردگان در مقابل عفونت ها مي افزايند زيرا
بيماري هاي زمينه اي ممكن است سازوكارهاي دف اعي ميزبان را تحت تاثير قرار
داده بيمار را نيازمند اقدامات تشخيصي و درماني نمايد و اين اقدامات، زمينه را
براي بروز عفونت، مساعد كند و نيز به بستري شدن در بيمارستان منجر شود و
بيمار را مجبور به دريافت داروهائي كه اثرات سوئي بر سيستم ايمني دارند
بنمايد. بيماري هاي زمينه اي كه به نحو شايعي بر خطر بروز عفونت در
سيري در پزشكي نياكان
٣٧
سالخوردگان مي افزايند عبارتند از كانسرها، برخي از انواع لوسمي، ديابت
مليتوس، بيماري هاي مزمن ريوي، برخي از بيماري هاي كلاژن عروقي،
اوروپاتي هاي انسدادي و حوادث عروقي مغز ( ٦). علاوه بر اين ها ظرفيت هضم
و جذب مواد غذائي در اين افراد خيلي كمتر از توانائي هضم و جذب آنها در
دوران جواني، مي باشد، آنزيم هاي هضم كننده و اسيديته معده، كاهش مي يابد و
به همين دليل بايد رژيم غذائي با دقت، انتخاب شده و از غذاهاي سرخ كردني،
غذاهاي پرچرب و ادويه دار، اجتناب گردد . مقدار مصرف غذاهاي حيواني، نظير
گوشت قرمز و يا تخم مرغ نيز بايستي كاهش يابد و به جاي آنها از ماهي كه
منبع مناسبي از پروتئين هاي حيواني است استفاده شود . البته عليرغم اينكه افراد
سالخورده به كالري كمتري احتياج دارند ولي به مقادير مشابهي از ويتامين ها و
املاح معدني ، نياز خواهند داشت و ميوه و سبزي هاي با هضم آسان، بايستي به
مقداركافي دريافت نمايند . قابل ذكر است كه فعاليت هائي نظير خواب و بيداري،
تمرينات ورزشي و تفريحات مناسب در ساعات مشخصي بايد انجام شود و حتي
در روزهاي تعطيل نيز تكرار گردد ( ٨). ابن سينا در كتاب قانون برنامه هاي
مف ّ صلي را در زمينه بهداشت سالمندان، طرح ريزي نموده در اين راستا به تغذيه،
استحمام، ورزش و ماساژ بدن، اهميت زيادي داده و يادآور مي شود كه :
"تغذيه سالخوردگان بايد به فواصل كم انجام گيرد و هر وعده غذائي در
دو بار يا سه بار به حسب هضم و نيرو و يا ناتواني دستگاه گوارش انجام گيرد .
پيران بايد در ساعتِ ٣ نان برشته خوب با عسل بخورند، در ساعت هفت، بعد از
استحمام چيزي تناول كنند كه شكم را نرم نگهدارد، بعد نزديك شب خوراك خوب
و مغ ّ ذي بخورند . اگر شخص سالخورده، نيرومند باشد كمي بيشتر غذا بخورد .
اشخاص پير نبا يد هيچ غذاي غليظي را كه سودا و بلغم مي آورد بخورند و همچنين
نبايد خوراك تندمزه خشكي آور نظير آبكامه و ادويه را (مگر به توصيه طبيب و به
قصد مداو ا) بخورند. اگر غذاهاي سودائي و بلغم آور مانند مواد شور طعم، بادمجان،
گوشت خشكيده، گوشت شكار، گوشت ماهي سفت، هندوا نه خوردند و يا اگر
غذاهاي خشكي آور نظير آبكامه، ماهي هاي ريز نمك زده و قهوه ميل كردند بايد با
تناول غذاهاي مخالف آنها تداوي شوند و اگر معلوم گرديد كه در آنها مواد زائدي
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٣٨
گردآمده است بايد مواد ملين به كار ببرند . وقتي از مواد دفعي پاك شدند بايد مواد
رطوبت بخش را غذاي خود سازند . گاهي نيز اتفاق مي افتد كه بايد باز همراه
غذايشان مواد ملين بخورند.
شيربراي سالخوردگان خوب است به شرطي كه از نوشيدنش ل ّ ذت ببرند،
بعد از نوشيدن آن در اطراف كبد و يا شكم كشيدگي رخ ندهد، جسمشان به خارش
نيفتد و دردي احساس نكنند. شير هم غذا است و هم رطوبت بخش.
گياهان وميوه هائي را كه سالخوردگان بايد تناول كنند، نظير سلق، كرفس
و اندكي سبزي (تره) ، بهتر است كه به وسيله مر، خوشبو شود و با زيت همراه
باشد. اين مواد را بهتر است قبل از غذا بخورند تا به مزاجشان لينت دهد . ميوه هائي
كه با مزاج پيران مو افق است و شكم آنها را نرم مي كند عبارتند از انجير و آلو در
تابستان و انجير خشك پخته شده در آب انگبين، در فصل زمستان . اين ميوه ها بايد
قبل از غذا تناول شوند تامعده را نرمي دهند.
مالش دادن پيران بايد از حيث كمّي و كِيفي به اعتدال انجام گيرد .
اندام هاي ناتوان و مثانه را هرگز نبايد مالش دهند . اگر مالش دادن هر روز به
دفعات صورت مي گيرد هر بار بايد با پارچه زبر و يا با دست برهنه انجام شود كه
براي آنها مفيد است و از آفت وارد بر اندام ها جلوگيري مي كند . شستشوي همراه
مالش دادن براي آنان سودمند است.
در ورزش پيران باي د اختلاف حالات جسمي و بيماري هائي را كه عادتا به
سراغ آنها مي آيند و عادت آنها را در ورزش كردن در نظر گرفت . اگر جسمشان در
منتهاي اعتدال باشد ورزش هاي معتدل براي آنها مفيد است . اگر يكي از اندام هاي
آن ها در بهترين وضع اعتدال نيست بايد در هنگام ورزش مراعات آ ن اندام بشود و
دستور ويژه هر اندام در باره آن اجرا گردد.
ورزش چنين كساني بايد پياده روي، مسابقه دو، سواركاري و آن نوع
ورزشي باشدكه به نيمه پائين تن مربوط مي شود . اگر در پاها آسيبي داشته باشند
ورزش آنها بايد از نوع ورزش هاي مربوط به بخش هاي بالاي تنه، از ق بيل وزنه
."( برداري، پرتاب سنگ و بلند كردن آن باشد ( ٣٣
(Personal hygine) بهداشت فردي
در مبحث كنترل بيماري هاي عفوني به اقدامات محافظت كننده اي
گفته مي شود كه مسئوليت رعايت آن بيشتر با خود افراد است و باعث ارتقاء
سيري در پزشكي نياكان
٣٩
بهداشت آنها و محدود كردن انتشار بيماري هاي ع فوني، به خصوص آنهائي كه
در اثر تماس مستقيم منتقل مي گردند، مي شود. اين اقدامات شامل :
(الف) شستن دستها با آب و صابون بلافاصله بعد از دفع مدفوع يا
ادرار و در تمام موارد قبل از خوردن و يا دست زدن به غذا، (ب) دور نگاهداشتن
دست و اشياء كثيف يا اشيائي كه به و سيله ديگران در مستراح استفاده شده
است از دهان، بيني، گوش، دستگاه تناسلي و زخم هائي كه در بدن وجود دارد،
(پ) استفاده نكردن از وسايل خوراك، ظروف مخصوص آشاميدن، حوله،
دستمال، شانه، برس مو و پيپ مشترك و ناپاك، (ت) جلوگيري از در معرض
قرار گرفتن ديگران به ترشحات بيني و دهان هنگام سرفه و عطسه، خنده و
صحبت كردن، (ث) شستن دقيق دست بعد از دست زدن به بيمار و يا متعلقات
.( او، (ج) شستن مكرر و كافي بدن و حمام گرفتن با آب و صابون ( ٣
ابن سينا در زمينه بهداشت فردي نيز رهنمودهائي در سراسر كتاب
قانون، ارائه فرموده و علاوه بر آن بعضي از ارگان ها نظير چشم ، گوش و دهان
و دندان را به شرحي كه ذيلا خلاصه اي از آن ذكر مي گردد تحت عناوين
جداگانه اي مورد عنايت، قرار داده است:
بهداشت چشم
"كسي كه سلامت چشم را مي خواهد، بايد آن را از گرد، دود، هواهاي گرم
و سرد زياد، بادهاي غباربرانگيز و بادهاي سرد و باد سام، دور سازد . به تنها چيزي
نگاه ندوزد و ُ زل نزند . بايد از گريه زياد بر حذر باشد . كمتر چشم به چيز بسيار ريز
بدوزد، مگر در حال ورزش چشم، زياد برپشت نخوابد.
بهداشت گوش
بايد گوش را از گرما و باد و چيزهاي بيگانه غيرطبيعي و زيان آور، نگه
.( داشت و نگذاشت آب و جانوران بدان راه يابند، چرك را نيز بايد زدود ( ٣٤
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٤٠
بهداشت دهان و دندان
كسي كه بخواهددندان هايش سالم بماند، بايد چند نكته را رعايت كند:
• چيزهاي سخت را با دندان نشكند
• از بسيار سرد و بويژه سرد بر گرم، و بسيار گرم و بويژه گرم بر سرد دور
باشد
• هميشه به وسيله خلال، دندان را پاك كند امّا نه به حدي كه زيان به
گوشت ميان دندانها برساند و گوشت را بيرون بياورد و دندان را لق
نمايد.
در مسواك كردن بايد ميانه باشد، كاري نشود كه درخشندگي و ميناي دندان را
از بين ببرد . . . اگر مسواك به اعتدال باشد، دندان را ج لا دهد و تقويت مي كند و
گوشت ميان دندان را سفت مي كند و مانع بركندگي مي شود و دهان خوشبوي
.( گردد. بهترين چوب مسواك آن است كه گيرندگي و تلخي در آن باشد ( ٣٥
بهداشت مسافران
ابن سينا در كتاب اوّل قانون در طب تحت عنوان برنامه مسافران، ٨
فصل كوتاه را به اين امر اختصاص داده به موضوعاتي نظير؛ پيشگيري از
بيماري ها، كّليات برنامه سفر، دستور براي مسافران فصل گرم، دستور براي
مسافران فصل سرد، گرم نگهداشتن بدن در حين مسافرت، حفظ شادابي و
رنگ نباختن در سفر، بهداشت آب در مسافرت، پرداخته است و اگر امروزه
علمی به نام طب مساف رت به عنوان يکی از شاخه های تخصصی علم پزشکی
وجود دارد و به جنبه های تشخيصی، پيشگيری و درمانی بيماريهای مرتبط با
مسافرت می پردازد. وي مي نويسد:
بهترين دستور بهداشتي براي سفر، موضوع غذا و بحث در باره خستگي
است. غذاي مسافر بايد خوب باشد و گوهر پاك داشته باشد . بايد در غذا خوردن
اندازه را نگه داشت و زياده روي نكرد تا هضم آن ميسّر باشد و مواد زائد در
، "( رگهاجمع نشوند ( ٣٦
و اين شمه اي بود از بهداشت گرائي نياكان، با توجه به مندرجات
كتاب قانون در طب و لذا جا دارد اولويت داشتن بهداشت بر درمان و جايگزيني
سيري در پزشكي نياكان
٤١
بهداشت گرا ئي به جاي درمان گرائي صرف و توجه كامل به بهداشت عمومي را
كه به حساب بينش جديد پزشكي گذاشته به عنوان يكي از شاخه هاي جديد
رشته پزشكي، به حساب مي آوريم به پيش كسوتان پزشكي و بهداشت و
مخصوصا به ابن سينا نسبت دهيم و سهم ديگر اقوام را در پيشرفت پزشكي و
بهداشت، ف راموش ننمائيم و ما نيز به حكم وظيفه، قدمي در آن مسير، برداريم
و برخيزيم و گامي فراپيش نهيم و اينرا نيز بدانيم كه در بين بيش از يكصد
فقره پژوهش در طب قديم ازجمله آثار ابن سينا كه طي دو دهه گذشته در
س ال هاي Medline سطح جهان انجام شده و عناوين يا خلاصه هاي آن در
٢٠٠٣ ١٩٩٦ (اينترنت) موجود است فقط يك فقره آن در كشور خودمان
صورت گرفته است كه جاي بسي شگفتي است ولي اينك كه توفيق رايانه اي
كردن قانون ابن سيناحاصل شده است بيش ازپيش وظيفه داريم جبران مافات
كنيم و اقلا قسمتي از پژوهش هاي خود را نيز به اين مقوله، اختصاص دهيم . .
. و اكنون بعنوان حُسن ختام، به ذكر عناوين بعضي از مطالعاتي كه اخيرا در
زمينه آثار پزشكي ابن سيناصورت گرفته است مي پردازم:
( • ابن سينا طلايه دار بهداشت و طب پيشگيري ( ٣٧
( • ديدگاه هاي بهداشتي ابن سينا ( ٣٨
( • بهداشت و پيشگيري از نظرابن سينا ( ٣٩
• بهداشت رو ان در خاور ميانه : نويسنده در اين مقاله، ضمن بررسي
تاريخچه بهداشت روان، تاثير افكار ابن سينا و رازي برطب نوين در
( اروپا را مورد تاكيد، قرار داده است ( ٤٠
( • ابن سينا و طب پريناتال ( ٤١
• روش هاي سنتي مورداستفاده در كنترل بيماري هاي حيوانات در ايران
: نويسنده در اين مقاله به ديدگاه هاي ابن سينا، رازي و جرجاني، اشاره
نموده و متذكر شده است كه بعضي از نقطه نظرات اين دانشمندان،
( لوئي پاستوراست ( ٤٢ (fermentation theory) يادآورتئوري تخمير
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٤٢
( • نظرات ابن سينا در مورد ناسازگاري ها و رژيم هاي غذائي ( ٤٣
• تاريخچه طب ورزش : در اين مقاله نيز نويسنده، اشاره اي به ديدگاه
.( بهداشتي ابن سينانسبت به ورزش نموده است ( ٤٤
( • بزرگداشت ابن سينا به خاطر يكهزار سال حفظ سلامتي ( ٤٥
( • ابن سينا و مباني و اصول آموزش سلامت و بيماري ( ٤٦
• ديدگاه هاي طب عربي (اسلامي) درمورد همجنس بازي : نويسنده در
اين مقاله به ديدگاه ابن سينا مبني بر قائل شدن منشاء رواني براي
.( اين ناهنجاري، اشاره كرده وبه كتاب قانون، استنادنموده است ( ٤٧
در خاتمه، اميد است ما راويان قصه هاي رفته از ياد نباشيم
و يادآوري نقشي كه در گذشته هاي نه چندان دورِ تاريخ
پزشكي در عرصه توليد و تدوين اصو ل و مباني بهداشت
عمومي داشته ايم تداعي كنندة آن توان بالقوه براي ادامة همان
راه در طول تاريخ حال و آينده پزشكي و بهداشت باشد.
منابع
١ براون، ادوارد : تاريخ طب اسلامي، ترجمه مسعود رجب نيا، چاپ پنجم، شركت
. انتشارات علمي و فرهنگي، سال ١٣٧١ ، صفحات ٣٠ ١
٢ بانك اطلاعاتي رايانه اي تاريخ پزشكي ايران و جهان اسلام : حوزه معاونت پژوهشي
وزارت بهداشت، ويرايش اول، سال ١٣٧٧ ، صفحات ٣١٧٢ ٣١٦٩
.http://www.hbi.dmr.or.ir/hosting/bioterrorism/library.htm
٣ ديكشنري اپيدميولوژي جان لاست ( ١٩٨٣ ) : ترجمه دكتر كيومرث ناصري، انتشارات
. دانشگاه تهران، سال ١٣٦٧ ، صفحات ٢٠٠ ١
٤ پارك : درسنامه پزشكي پيشگيري و اجتماعي، جلد سوم، ترجمه دكتر حسين
سيري در پزشكي نياكان
٤٣
شجاعي، دانشگاه علوم پزشكي گيلان، سال ١٣٧٥ صفحات ٣٠ ٢٩ و ٢٠٨ ١٩٢ و ٤١٦
. ٤٠٧
٥ بيگل هول : مباني اپيدميولوژي، سازمان جهاني بهداشت، سال ١٩٩٠ ، ترجمه دكتر
محسن جانقرباني، انتشارات معاونت پژوهشي وزارت بهداشت، سال ١٣٧١ صفحات ٥٨
. ١٨
٦ حاتمي، حسين : كتاب همه گيري شناسي بيماري ها، حوزه معاونت پژوهشي وزارت
بهداشت، سال ١٣٧٨ صفحات ١٦٢٦ ١٥٨٩
.http://www.hbi.dmr.or.ir/hosting/bioterrorism/library.htm
٧ فالكنر، فرانك : پيشگيري از معضلات بهداشتي بزرگسالان در سنين كودكي انتشارات
معاونت پژوهشي وزارت بهداشت، سال ١٣٧٥ ، ترجمه دكترسيدحميد حسني، ، WHO
. صفحات ٧٠ ٥٠
٨ بهداشت سالمندان، سازمان جهاني بهداشت، ترجمه محمدرضا شيدفر، نشر سياوش،
. سال ١٣٧٥ ، صفحات ١٢٠
٩ ابن سينا : قانون در طب، بانك اطلاعاتي رايانه اي قانون ابن سينا، ترجمه عبدالرحمن
شرفكندي، معاونت پژوهشي وزارت بهداشت، سال ١٣٧٧ ، صفحه ٥
.http://www.hbi.dmr.or.ir/hosting/bioterrorism/library.htm
. ١٠ ابن سينا: قانون، كتاب اول، فن اول، فصل اول، صفحه ٧
. ١١ ابن سينا: قانون، كتاب اول، فن دوم، فصل دوم، صفحه ٢٦١
١٢ نفيسي، ابوتراب : تاريخ علوم پزشكي تاابتداي قرن معاصر، انتشارات دانشگاه
. اصفهان، شماره ١٦٧ ، سال ١٣٥٥ ، صفحات ٥٠ ١
. ١٣ ابن سينا: قانون، كتاب اول، فن اول، فصل دوم، صفحه ٨
. ١٤ ابن سينا: قانون، كتاب اول، فن سوم، فصل، صفحه ٩ ٥٦٤
. ١٥ ابن سينا: قانون، كتاب اول، فن اول، تعليم اول، فصل دوم، صفحه ١١
. ١٦ ابن سينا: قانون، كتاب اول، فن اول، تعليم سوم، فصل اول، صفحه ٢١
. ١٧ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم سوم، فصل اول، صفحه ٤٢١
. ١٨ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم سوم، فصل چهارم، صفحه ٤٤٨
بهداشت عمومي و پزشكي نياكان
٤٤
. ١٩ ابن سينا: قانون، كتاب سوم، فن اول، گفتاراول، فصل دهم صفحه ٢٣٦٨
٢٠ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، جمله اول، فصل شانزدهم، صفحه ٣٦١ ٣٥٣
. ٢١ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، جمله اول، فصل پنجم، صفحه ٣٠٤
. ٢٢ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، جمله اول، فصل دهم، صفحه ٣٩٢
. ٢٣ ابن سينا: قانون، كتاب چهارم، گفتاردوم، فصل اول، صفحه ٥٧٣٩
. ٢٤ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، جمله اول، فصل نهم، صفحه ٣٢٦
. ٢٥ ابن سينا: قانون، كتاب اول، فن سوم، تعليم دوم، فصل هفتم، صفحه ٦٢١
. ٢٦ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، جمله اول، فصل دوازدهم، صفحه ٣٣٦
. ٢٧ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، فصل اول، صفحه ٥٩٧ ٥٩٥
. ٢٨ ابن سينا: قانون، كتاب سوم، گفتاردوم، فصل دوم، صفحه ٥٣١٨
. ٢٩ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم اول، فصل اول، صفحه ٥٧٢
. ٣٠ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، فصل دوم، صفحه ٥٧٣
. ٣١ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم دوم، فصل سوم، صفحه ٥٨٠
. ٣٢ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم اول، فصل چهارم، صفحه ٥٩٣
. ٣٣ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم سوم، فصل دوم، صفحه ٦٧٦
. ٣٤ ابن سينا: قانون، كتاب سوم، فن چهارم، فصل دوم، صفحه ٢٩٢٠ ٢٩١٩
. ٣٥ ابن سينا: قانون، كتاب سوم، فن هشتم، فصل دوم، صفحه ٣٠٥٨ ٣٠٥٧
. ٣٦ ابن سينا: قانون، كتاب اول، تعليم پنجم، فصل دوم، صفحه ٦٩٨
37) Polizzi F: Avicenna, a forerunner of hygiene and preventive
medicine, Ann Ig 1994 Jul-Dec;6(4-6):357-64 .
38) Kakhorov GK: Hygiene views of Avicenna, Feldsher Akush 1984
Feb; ;49(2):52 .
39) Aroua A: Hygiene and prevention in Avicenna, Tunis Med ١٩٨٠
Jul-Aug;58(4):556-61 .
40) Okasha A: Mental health in the Middle East, Clin Psychol Rev
1999 Dec;19(8):917-33 .
41) Dunn PM: Avicenna (AD 980-1037) and Arabic perinatal
medicine. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 1997 Jul;77(1):F75-6 .
42) Tadjbakhsh H: Traditional methods used for controlling animal
diseases in Iran, Rev Sci Tech 1994 Jun;13(2):599-614 .
43) Cohen SG :Avicenna on food aversions and dietary prescriptions.
سيري در پزشكي نياكان
٤٥
Allergy Proc 1992 Jul-Aug;13(4):199-203 .
44) Snook GA: The history of sports medicine. Part I, Am J Sports
Med 1984 Jul-Aug;12(4):252-4 .
45) Smith RD: Tribute to Avicenna: one thousand years of the art of
preserving health, J Kans Med Soc 1981 Jul;82(7):359-60, 372 .
46) Arzumetov IuS: Avicenna--physician-encyclopedist and certain
principles of his teachings concerning health and disease, Fiziol Zh
SSSR Im I M Sechenova 1980 Sep;66(9):1273-7 .
47) Nathan B: Medieval Arabic medical views on male homosexuality,
J Homosex 1994;26(4):37-9.